A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Marganes. Marganes cho‘yanlarda temir karbidining barqaror- 
ligini orttirib, uglerodning grafit tarzida ajralib chiqishiga qarshilik 
ko‘rsatadi. Marganes cho‘yanning sifatini pasaytimvchi oltingugurt- 
ning zararli ta’sirini kamaytiradi. Odatda, cho‘yanlarda marganesning 
miqdori 
1 ,2
% dan oshmaydi.
K remniy. Cho‘yanlarda kremniy temir bilan birikib silitsidlar 
(FeSi, Fe
3
SiP2) hosil qilib, uglerodni erkin holatda, ya’ni grafit tarzida 
ajralib chiqishiga ko‘maklashadi. Shu sababli quymalar olishda uning 
miqdori 0,8-4,5 % oralig‘ida bo‘ladi.
Fosfor. Cho‘yanlarda fosfor qattiq va mo‘rt fosfidli evtektika 
hosil qilib cho‘yanning mexanik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning 
uchun muhim quyma detallarda uning miqdori 0,3 % dan ortmasligi 
kerak. Shu bilan birga fosfor cho‘yanning suyuqlanish haroratini 
pasaytirib, oquvchanligini oshiradi. Fosforli cho‘yanlardan yupqa 
devorli murakkab shaklli, silliq yuzali quymalar olishda foydalaniladi.
Oltingugurt cho‘yanlarda uglerodning grafit tarzida ajralishiga 
qarshilik ko‘rsatadi, ulaming oquvchanligini pasaytiradi. Oltingugurt- 
ning temir bilan birikmasi FeS kristallanish davrida Fe bilan qo‘shilib 
985°C da suyuqlanadigan evtektika (FeS+S) hosil qiladi va bu evtek-
114

---

tika donalararo kristallanib, cho‘yanni mo‘rtlashtiradi. Shu sababli cho‘- 
yan tarkibida oltingugurt miqdori 0,08-0,12 % dan oshmasligi kerak.
Cho‘yan ishlab chiqaruvchi zamonaviy korxonalar yirik va 
murakkab inshootlar majmuyi bo iib , ular rudalarni boyituvchi, koks 
ishlab chiqaruvchi batareyalar, pechlami qizdirilgan havo bilan 
uzluksiz ta ’minlovchi qurilmalar, quymalar, prokat mahsulotlar ishlab 
chiqaruvchi boiim lar va boshqalardan tashkil topadi.
Domna pechlarida cho‘yan ishlab chiqarishda keng foydala- 
niladigan asosiy materiallar temir rudalari, yoqilgilar va flyuslardan 
iborat b o iib shixta deyiladi.