Абатбай дәЎлетов

сөзлер 
FI 
F II 
қәде 
қәте 
қәдир 
қәпес 
қәдем 
қәрели 
қәсте 
ғәлле 
тәғдир 
орташа 
500-900 
500-900 
500-900 
500-950 
500-950 
500-950 
500-900 
500-950 
500-950 
500-925 
1000-1400 
1000-1400 
1100-1400 
1100-1400 
1200-1500 
1200-1500 
1000-1300 
1000-1300 
1000-1250 
1075-1385 
Даўыслы фонемалардың биринши форманты (FI) тилдиң тик жағдайына, 
яғный тилдиң таңлайға қарай көтерилиўи дәрежесине тиккелей байланыслы бо-
лады. Даўыслы сес қаншелли көтериңки (қысық) болса, FI соншелли төмен 
жийликте болады. Ал даўыслы сес қаншелли түсиниңки (ашық) болса, FI сон-
шелли жоқары жийликте болады. FII тилдиң жазық жағдайына, басқаша 
айтқанда тилдиң алға ямаса артқа қарай жылжыў дәрежесине, байланыслы бо-
лады. Даўыслы сес қаншелли тил алдырақ болған сайын, FII соншелли жоқары 

---

58 
жийликте болады; ал ол қаншелли тил артырақ болған сайын FII соншелли 
төмен жийиликте болады.
Биз қарақалпақ тилиндеги даўыслы фонемалардың формантлық қурылысы 
ҳаққындағы мағлыўматлар менен салыстырып қарасақ, жоқарыдағы сөзлердиң 
биринши буўынларындағы даўыслының екинши форманты жуўан [а] даўыслы 
фонемасының екинши формантына жақын келетуғынын көремиз. Даўыслы [а] 
фонемасының екинши форманты 1130-1390 гц, [ә] даўыслысының екинши 
форманты 1380-1540 гц
2
, ал келтирилген мысаллардың биринши буўынындағы 
даўыслының екинши форманты 1075-1385 гц жийликте болады. Солай етип, [қ] 
ҳәм [ғ] даўыссызлары менен қоңсылас ҳалда бир буўынның қурылысында кел-
ген даўыслыны биз жиңишке [ә] фонемасы деп жүрген болсақ, буны акустика-
лық мағлыўматлар тастыйықламайды. Керисинше, ол фонетикалық жағдайда 
жумсалған жуўан [а] фонемасы болып табылады. Сондай-ақ, артикуляциялық 
жақтан да жуўан [қ] ҳәм [ғ] даўыссызлары менен қоңсылас жағдайда бир 
буўынның қурамында жиңишке даўыслының айтылыўы мүмкин емес. Буған 
қарақалпақ тилиндеги даўыссызлар сингармонизми жол бермейди. Өйткени 
даўыссызлар сингармонизми бойынша қарақалпақ тилинде барлық даўыссыз-
лардың жуўан реңклери жуўан (тил арты) даўыслылар, ал жиңишке реңклери 
жиңишке (тил ортасы, тил алды) даўыслылар менен келеди. Солай етип, қоңсы-
лас буўынлардың жуўан я жиңишкелигинен ғәрезсиз ҳалда [қ] ҳәм [ғ] даўыс-
сызлары менен тек жуўан даўыслылар ғана бир буўынның қурылысында келе 
алады. Ал жиңишке даўыслылар ондай фонетикалық жағдайда ушыраспайды.
Сондай-ақ, [k] ҳәм [г] жиңишке даўыссызлары менен жуўан даўыслылар-
дың бир буўын қурылысында қоңсылас келиўи де тәбийғый жағдай емес. Биз 
[канал], [кәмал], [гараж] түриндеги сөзлерди алып, олардағы жиңишке [k], [г] 
даўыссызлары менен қоңсылас келген даўыслының формантлық қурылысын 
салыстырып қарасақ, усы ўақытқа шекем жуўан [а] деп жүрген даўыслының 
ҳақыйқатында жиңишке [ә] сыяқлы акустикалық сыпатламаға ийе екенин көр-
дик. Буны төмендеги экперименталь мағлыўматлар тастыйықлады. 
Биринши буўындағы даўыслының формантлық қурылысы ҳаққында 
мағлыўмат:
1