Abdulhamid cho„lpon ijodinio„rganishning nazariy-metodologik asoslari

MUNDARIJA:

	KIRISH…………………………………………………….
I-BOB	ABDULHAMID CHO„LPON IJODINIO„RGANISHNING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI…………………………………………………
1.1.	Abdulhamid Cho„lpon merosining nazariy-g„oyaviy asoslari…………………………………………………….
1.2.	Abdulhamid Cho„lponning ma‟naviy-ma‟rifiy g„oyalari…...
1.3.	Abdulhamid Cho„lpon falsafiy dunyoqarashishakllanishining ob‟ektiv shart- sharoitlari…………..............
II-BOB	ABDULHAMIDCHO„LPONASARLARIDAMILLIYVA UMUMINSONIY QADRIYATLARNI AKS ETISHI……………………………………………………..
2.1	Abdulhamid Cho„lponning qarashlarida milliy vaumuminsoniy qadriyatlarni mujassamlashishi………………
2.2.	Cho„lpon ijodidaSharq va G„arb muammolariningfalsafiy tahlili………………………………………………………
2.3.	Cho„lponfalsafasidaxalqchillikvamilliyo„zigaxoslik masalasi…..…………………………………………………
	XULOSA………………………………………………….
	FOYDALANILGANMANBAVAADABIYOTLAR…

1. BOB.ABDULHAMIDCHO„LPONIJODINIO„RGANISHNINGNAZARIY-METODOLOGIKASOSLARI

1. 
   ABDULHAMIDCHO„LPONMEROSININGNAZARIY-G„OYAVIYASOSLARI
   

Har bir ulug„ adib va san‟atkorning hayot yo„li faqat uning shaxsiy faoliyati,umrivataqdiriniginaemas,balkiumansubbo„lganmillat,yashaganzamonsilsilalarini ham in‟ikos ettiradi. Abdulhamid Cho„lponning hayoti va ijodi bungayorqin misoldir.
Ma‟lumki,Cho„lpon«Qalandar»,«Mirzaqalandar»,«Andijonlik»kabitaxalluslar bilan ijod qilgan. Uning tug„ilgan yili haqida ko„plab bahs-munozaralarmavjud. Jumladan, Cho„lpon bilan hamkor va do„st bo„lgan Vasiliy Yan uningtavalludini1897yildebko„rsatadi.¹Biroq,adabiyotshunosolimOzodSharafiddinov Cho„lpon 1893 yilda Andijonda savdogar oilasida tug„ilgan², debyozadi.Shuningdek,MutafakkirningsinglisiFoiqaSulaymonqiziningo„g„liO„.Mirzaxo„jaev «Onamizning guvohlik berishicha, akasi Cho„lpon 1898 yildatug„ilgan, uning yili sak - it bo„lgan. Andijon zilzilasi paytida (1902 yil), debeslaydi onamiz, – tog„ang to„rt yashar bola ekan. Ammo hujjatlarda nechanchi yildebyozilganimengama‟lumemas»³,deganma‟lumotniyozadi.AgarFoiqaSulaymon qizining 1908 yili tug„ilganini, akasi dunyoga kelganda o„zi ancha yoshbo„lganinie‟tiborgaolsak,Cho„lponningtug„ilganyilihaqidagima‟lumotlarnechog„lianiqekanligihaqidajiddiyo„ylabko„rishgato„g„rikeladi.
AbdulhamidSulaymonqulo„g„liYunusov-Cho„lponningotasiSulaymonqulmullaMuhammadYunuso„g„li(1874-1929)Mutafakkirtabiatli,tadbirlibazzozvahunarmandbo„lgan.Udehqonchilikbilanshug„ullanishdantashqari«Rasvo»,
«Vola»taxalluslaribilanshe‟rlarhamyozgan.BuboradauningqiziFoiqaSulaymonovaqo„lidasaqlanibqolganqo„lyozmadevondalolatberadi.Sulaymonqulbazzozo„zdavriningijtimoiy-siyosiyvama‟rifiyharakati-
¹Қаранг:Большая Советская Энциклопедия.–М.:1994. –684с.
²Қаранг:ШарафиддиновО.Ижодйўли//Ёшлик.–Тошкент,1997. -№10.–Б.48-49.
³Қаранг:ШарафиддиновОзод.Ижоднианглашбахти.–Тошкент:«Шарқ»нашриѐт-матбааакционерликкомпаниясиБош таҳририяти, 2004.–204б.
jadidchilikkahayrixohbo„lganva1914yildanboshlab«SadoiFarg„ona»gazetasining Qo„qonda nashr etilishiga yaqindan yordam bergan. Abdulhamidningonasi Oysha aya savodli bo„lmasa-da o„tkir zehnli, nozik tabiatli, xalq og„zakiijodini chuqurbilganayol bo„lgan¹.
Abdulhamidning dastlabki savodi eski maktabda chiqadi. U yashagan davrdaTurkistondarus-tuzemmaktablariochilaboshlaganvaundadunyoviyilmlarhaqidama‟lumotlarberilganligiuchunmahalliyxalqvakillariningtushunganoilalari o„z farzandlarining istiqbolini o„ylab ana shunday maktabga e‟tiborlariniqaratadilar.Jumladan,Cho„lponhambumaktablardao„qitilganrustilivadunyoviy fanlarga qiziqib o„z bilimini davom ettirish maqsadida Toshkentga kelibo„qiydi. Uning rus tili bilan birga arab, fors-tojik va turkiy tillar bo„yicha savodchiqarishga ishtiyoqi baland edi. Bunday ko„p tillilik Cho„lponga falsafiy asarlarniaslida o„qish va mutolaa qilish imkonini berdi. Bu borada «Abdulhamid har kunixususiyravishdaruschao„qiredi,–debyozadio„zxotiralaridaM.Muhammadjonov,-Tatariston,Ozarbayjon,Hindistondachiqadiganhammagazetavajurnallargamushtariybo„lib,ruschagazetalarnihamo„qibturaredi»².
Shuningdek, adabiyotshunos S.Mamajonov Cho„lponning hind faylasuf-adibiRabindranat Tagor haqida maqola yozish uchun ingliz tilidagi Qomuslar bilan hamtanishganihaqidama‟lumotlarnikeltirib,bu«Cho„lponninginglizchanibiroztuShunganini yoki do„stlari yordamida ingliz nashrlaridan material qidirganidandalolat beradi»³, - degan fikrni aytadi. Keyinchalik Cho„lponning til bilishini hamta‟na qilishganida: «Men klassik asarlarni ko„p o„qiyman. Fors Mutafakkirlariningeng go„zal narsalarini yozib olganman. Shuni ba‟zi bir joylarini o„qib beraman.AgarShuzararlibo„lsamenbunibo„ynimgaolaman.MenHofizvaboshqaMutafakkirlarningasarlaridano„qiyman⁴,deydi.


¹МуҳаммаджоновМ..Турмушуринишлари.–Тошкент:Ғ.Ғуломномидагиадабиѐтвасанъатнашриѐти,1994.– 130б.
²МуҳаммаджоновМ..Турмушуринишлари.–Тошкент:Ғ.Ғуломномидагиадабиѐтвасанъатнашриѐти,1994.– 130б.
³МамажоновС.Чўлпонватеатр//Нафосат.–Тошкент, 1992.-№2.-7 б.
⁴Қаранг:Чўлпон.Менмиллатчиэмасман(НашргатайѐрловчиС.Аҳмедов)//Санъат.–Тошкент,1989.-№8.
– 21б
Eski maktab ta‟limi Cho„lponga Navoiy, Hofiz, Sa‟diy, Mashrab, Bedil vaboshqa Sharq mutafakkirlarining ijodini chuqur o„rganish imkonini bergan bo„lsa,rustilinio„zlashtirishorqaliA.S.Pushkin,N.V.Gogol,L.N.TolstoyvaM.Gorkiylarningijodolamidanxabardorbo„lishibilano„zdavriningilg„org„oyalari bilan tanish va ularga yaqin turishga intildi. Shu bilan birga XX asrboshlaridagi demokratik yo„nalishdagi ijod qilgan Abdulla To„qay, Mirza FataliOxundov kabi turkiy tilda qalam tebratgan ijodkorlarning asarlaridan bahramandbo„ldi.
Cho„lpon 1914 yildan boshlab matbuotda faol ishtirok etdi: ilk ijodi «SadoyiTurkiston» va «Sadoyi Farg„ona» gazetalarida hamda «Oyna» jurnalida ko„rindi.Ma‟lumotlarga ko„ra «Sadoyi Turkiston» gazetasining 1914 yil 18 aprel sonidae‟lonqilingan«Turkistonliqardoshlarimizga»debatalganshe‟rMutafakkirijodining millatparvarlik ruhida yozilgan ilk namunasi sifatida ko„zga tashlanadi.Unda Cho„lpon «millatning fojiyaviy ahvoli ildizlarini johillikda, o„z foydasinianglamasligiyu istiqbol haqida qayg„urmasligida ko„radi. Farzandlarini ma‟rifatliqilisho„rnigakoniisrofto„y-hashamlarga,bema‟niayShuishratgaberilgan,maktabo„rnigachoyxonayumayxonalarbinoqilayotganxalqturmushinimutaraqqiyetganmillatlarturmushigaqiyoslab,o„rganadi»¹.
Cho„lponningbukabiturmushtarzibilanchiqishaolmasligivaxalqnima‟rifat va madaniyatga chorlashi uning ruhi yuksak ma‟rifatparvarlik g„oyalaribilan yo„g„rilganligidan dalolat beradi. Shuning uchun u dastlab Sho„ro inqilobigakatta umid bog„lagan edi. «Biroq, unutmaslik lozimki, – deb yozadi D.Quronov, –Cho„lponning Oktabr inqilobiga munosabati g„oyat ziddiyatli edi: bir tomondan,inqilobning mehnatkashlarni ozod qilish shiori bilan chiqqani uning qarashlariga –taraqqiymaqsadigamuvofiqday,ikkinchitomondan,Sho„rolarTurkistongamustaqillikberishniyatidanyiroqligiungakundekravshanedi.Qarashlarinechog„liziddiyatlibo„lmasin,budavrdaadibuchunistiqlolmaqsadibirlamchi


¹ҚуроновД..Чўлпонҳаѐтиваижодиймероси.-Тошкент: Ўқитувчи,1997.–7б.
bo„lib qolaverdi. U millatga eng ko„p foydasi tegishi mumkin bo„lgan jurnalistikasohasinitanlab,ezgumaqsadlariningamalgaoshishiyo„lidaxizmatqildi»¹.
Cho„lponkengqamrovliMutafakkir,ocherknavisvapublitsistsifatidako„zgatashlanadi.U«Ishtirokiyun»,«Kommunist»(1918)gazetalarida,«TurkRosta»gazetasida(1920),«Darxon»,«Qizilbayroq»,«Turkiston»,«Buxoroaxbori»gazetalarida faoliyat olib bordi. Ayniqsa, 1926-1927 yillari Moskvadagi o„zbekdrama studiyasida tarjimon bo„lib ishlagan davri uning ijodida juda katta ahamiyatkasb etdi. U ilg„or rus madaniyati bilan yaqindan tanishishi bilan birga tarjimonlikborasidagimahoratinihamoshirdi,ToshkentgaqaytgachesadastlabhozirgiO„zbek Milliy teatrida adabiy emakdosh bo„lib, so„ngra «Mushtum» jurnalidaishladi.
O„tganasrning20-yillaridaCho„lponsermahsulMutafakkirsifatidae‟tiborgatushadivashe‟riyto„plamlariketma-ketnashretiladi.Ayniqsa,«Uyg„onish»(1922),«Buloqlar»(1922),«Tongsirlari»(1926),«Soz»(1935)majmualarinio„quvchilarsevibmutolaaqilishganihaqidamanbalardata‟kidlanadi.Bundantashqari, nasriy asarlari orasida «Do„xtur Muhammadiyor», «Qor qo„yinida lola»hikoyalari, «YOv» qissasi, «Kecha va kunduz» romanining «Kecha» qismi falsafiyjihatdandiqqatgasazovor.
XXasrning20-30–yillarvaqtlimatbuotidaCho„lponningma‟naviyizdoshlari bag„rikeng, ma‟rifat va mamlakat taraqqiyoti uchun kuyunchak shaxsbo„lganligi haqida yozishgan. Masalan, «Qizil bayroq» gazetasining 1922 yil 29iyul va 1 avgust sonlarida bosilgan xatga qaraganda,– deb yozadi Sherali Turdiev,–ShuvaqtgaqadarGermaniyadagiZiroatakademiyasidafaqatToshkentlikAbdulvohidMurodovismlitalabao„qiganliginianaShutalabagaTurkistonziyolilari moddiy yordam uyushtirganlarida Cho„lpon o„z jamg„armasidan 7500so„majratganliginiaytadi.²BubilanCho„lponniYevropadao„zbekxalqimadaniyativa ma‟rifatinijahon svilizatsiyasibilan boyitishga intilganyoshlarnihartomonlamaqo„llab-quvvatlaganliginiko„rishmumkin.BuboradaMutafakkir


¹ҚуроновД..Чўлпонҳаѐтиваижодиймероси.-Тошкент:Ўқитувчи,1997.–14б.
²ТурдиевШ..Маърифатқалдирғочлари//Ёшлик.–Тошкент.1989.-№7. -64б.
yozadi:«Qizilbayroq»ningso„nggisonlaridanbiridaOvrupog„ao„qimoqmaqsadida bir o„zbek qizining ketmakka hozirlanganligi yozilg„andir. Biz so„nggivaqtlarda o„zbek yoshlarining uzoq ellarga, yot yurtlarg„a ketib, bilim orttirmoquchun juda qiziqib borganligini ko„rib sevinmoqdamiz. Bu harakatga to„g„ridan-to„g„ri aralasha olmaganlarning vazifasi vosita bilan bo„lsa-da, ko„mak qilish,qo„llashdir.Buholbizningkelgusimizuchunkattaumidlarberganliginiunutmaylik.
Chor hukumati vaqtida ichki Rossiya musulmonlarini cho„qintirmoq ishidaRustami zol bo„lgan bizning ma‟lum Ostroumov to„ramizning ustozi sanalganmashhur Ilinskiy cho„qintirish siyosatining piri bo„lgan Pobedonosovga yozganxatida:. «Erlik xalq orasidan biz uchun foydalik va hech bo„lmaganda zararsizkishilar o„ruscha tilni tutilib, uyalib gapiraturg„on, o„ruscha yozg„onda birmunchaxato bilan yozaturg„on, bizning gubernatorimizdan emas, xatto ustal boshlig„imiz(mirza) dan ham qo„rqaturgon kishilardir, – degan edi. Bunga qarshi biz rus tilibilan emas, hatto Ovro„pa madaniy millatlarining tili va bilimi bilan javob bersak,odamqatoriyashamoqqaalbattahaqqozonamiz.Endibuezguharakatgatariximizda ko„raolmaganimiz bu narsa qo„shilsa, ya‟ni o„zbekning erkin yigitlariemas, tutkin qizlari ham Ilinskiy vasiyatiga qarshi isyon boshlasa, o„zi uchun engtotli bo„lgan elidan, ota-onasidan kechib necha ming chaqirim erga ketsalar, odamqatori yashash haqini, turtki emasdan, urulmasdan kun ko„rish huquqini ortig„ibilan qozona olamiz.
O„zbekxotin-qizlarnihuquqvaerkuchunkurashboshlamoqda.O„zbekqizining G„arbga, G„arbning chin bilim, chin madaniyatiga qarab yurishi haq-huquqinibutunelninghaq-huquqibilanbirgatezvatezfursatdaqo„lgakeltirg„usidir»¹.
Berlindatahsilko„rayotgantalabalar«Ko„mak»to„plamininashretishib,uning birinchi sonidayoq Yevropa o„quvchilarini Fitrat va Cho„lpon ijodi bilantanishtiradilar.


¹АбдулҳамидСулаймон.Истиқболучункураш.-»Қизилбайроқ»газетаси.1932йил,2сентябр.
Chunonchi,BerlinuniversitetifalsafafakultetiningtalabasiAhmadShukriyning«Turk adabiyotidaidealizmva realizm»,«Cho„lpon-Cho„lpondir»maqolalari qatorida Cho„lponning «Ketganda» nomli she‟ri ham bosiladi. AhmadShukriy Cho„lponni Shekspir bilan qiyoslab, quyidagi xulosaga keladi: «Cho„lponotiqulog„imgakirgunchako„zimgaShekspirko„rinadirdaturadir.ShekspirlirizmasibilanCho„lponshe‟riyatiorasidanaqadarayirmaaxtarsam-da,onitopaolmadam. «Uyg„onish»ni necha topqirlar o„qib chiqdim. Shekspirni mutolaaetdim. Eng so„ng «Shekspir - Cho„lpon yoxud Cho„lpon - Shekspirdir» fikriga,keldim.Cho„lponshe‟rlariShekspirjo„shqinligibilanto„ladir.Cho„lponoqko„ngilligiShekspirsamimiyligidano„tadir.
Cho„lponbizdasevgitangrisi,sevgiyaratg„uvchisidir.Cho„lponlirik,Cho„lpon Mutafakkirdir, Cho„lpon Cho„lpondir»¹. Ma‟rifat dunyoni ozod va obodetishga,insonnijaholatvaxurofotbotqog„idanolibchiqibketishga,uningma‟naviy-iqtisodiy muammolarini hal etishga qodir bo„lgan yagona va qudratlikuchdir. Shu bois, XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya Imperiyasi asoratigatushib qolib, butkul tanazzulga yuz tutgan Turkiston o„lkasini uyg„otish, xalqningko„zini ochishga faqat ma‟rifat orqaligina erishish mumkinligi uchun bu davrdama‟rifatchilikharakatixarqachongidanhamkuchayibketdi.Jamiyatniyangilanish zaruriyati sifatida vujudga kelgan ma‟rifatparvarlik xarakati bir qatorijtimoiy,siyosiy,huquqiyvama‟naviymuammolarinixaletishuchunbelbog„lagan ilg„or fikrli ziyolilardan tarkib topgan bo„lib – jadidchilik harakati nomibilan tarixga kirgan. Jadidlar xalqni marifatli qilish orqali milliy istiqlol g„oyasinishakllantirishnivajamiyatdatubislohatlaro„tkazishniustuvorvazifadebbilganlar.Ammo, mustabidsovettuzumi davridabuharakatsalbiybaholandi.
BirinchiprezidentimizI.Karimovxalimustaqillikqo„lgakiritilmagantahlikali davrdayoq, “ma‟rifatparvar bobolarimiz – jadidchilik namoyandalarininghayotivaijodigamunosabatmasalasidako„pyillardanbuyondavometayotgan


¹АҳмадШукрий.Чўлпон-Чўлпондир. –//Кўмак.–Берлин,1923.-№5.-Б.19-20.
bahslarga oqilona chek qo„yib, ularning merosini xalqimizga qaytarish yo„lidagiamaliy,prinsipialfikrlarniilgari surgan”¹.
Uning, - “jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqaribqoladigan yagona kuch ma‟rifatdir. ...Ma‟rifatparvarlik biz uchun bugun ham o„zahamiyatiniyo„qotganiyo„q,yo„qotmaydiham.Aqlzakovatli,yuksakma‟naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakgina, oldimizga qo„ygan maqsadlarimizgaerisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi”²- degan so„zlarixech qachon o„z qimatini yo„qotmaydi. Demak, ma‟rifatparvarlik g„oyasini avlodvaasrlarnibir-birigatutashtiribturuvchihayotbaxshko„prikkaqiyosqilsakbo„ladi. Bu ko„prik Shunday ko„prikki nafaqat avlodlarning bir-biriga tutashtiradijamiyatni xar bir bosqichidaxalqni milliy o„zligini anglashi va milliy g„oyanishakllanishida beqiyos axamiyat kasb etadi. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, milliyg„oyaningshakllanishidajadidlarningfalsafiy-axloqiyqarashlariningta‟sirinio„rganishxozirgi kundagidolzarbmasalalardanbirihisoblanadi.
20-yillardayoqCho„lpongabo„lganikkixilmunosabatochiqshakllanaboshladi. Birinchisi - Cho„lpon favqulodda iste‟dod egasi, Shekspirlar darajasidaolamni fahm eta oladigan Mutafakkir, dramaturg va san‟atShunos; ikkinchisi -Sho„rolartuzuminitezdaanglabetmagan,aldangan,yiqilganvayanao„zinio„nglabolib,mahdudchilikvamillatchilikyo„ligakiribketganadib.Tadqiqotimizda mana Shu ikkinchi munosabat qaysi davrda qanday kechganiniko„ribchiqishni o„rinli,debhisoblaymiz.

2.