Абдулла авлонийнинг педагогик фаолияти


Download 87 Kb.
bet1/2
Sana20.06.2023
Hajmi87 Kb.
#1630719
  1   2
Bog'liq
Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти


Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти

Р е ж а:




  1. Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти

  2. Абдулла Авлоний ва бошлангич таълим

  3. Абдулла Авлонийнинг тарбия хакида фикрлари ("Туркий гулистон ёхуд ахлок" асари мисолида).

  4. Абдулла Авлоний меросининг ахамияти.


Таянч тушунчалар. Абдулла Авлоний маърифатпарвар олим, педагог. Унинг укитувчилик фаолияти, яратган мактаби, ёзган дарсликлари. Абдулла Авлоний ижодиётининг Туркистон мактаб тараккиётидаги урни.

Абдулла Авлонийнинг хаёти ва ижодиёти: ижодкор, адиб,укитувчи, санъатшунос олим 1878 йилнинг 12 июлида Тошкентдаги Мерганча махаласида тугилди. Оталари Миравлон ака хунармандчилик билан шугулланар эдилар.


Абдулла Авлоний дастлабки бошлангич таълимни Укчидаги мадрасада. Сунг Шаёхонтохурдаги Абдумаликбой мадрасада тахсил олди. Авлоний таржимаи холида шундай ёзган эди:
"1891 йилдан бошлаб факат киш кунларида укиб бошка фаслларда мардикор ишладим". У буш вактларида Навоий, Фузулий,Саъдий Шерозийларни асарларини севиб укиб узи хам шеър ёзишга киришган эди. (проф. Б.Косимовнинг изланишларига кура у даврда ёзган илк шеърлари бизгача етиб келмаган).
1904 йилдан бошлаб уни уни ижодий фаолиятида кескин узгаришлар вужудга келди:
у Миробод махаласида янги усул мактабини очди. Бу мактабда синф - дарс тартиби укувчилар жамоаси товуш фойдаланган холда болаларни 6 ойда саводлари чикар эди. Болаларни билимини аниклаш максадида имтихон жорий этилган эди.
1905 йилдаги инкилобий харакатлар натижасида Туркистонда "Тараккий", "Хуршид", "Тужжор" каби рузмонлар пайдо булди. Авлоний хам ташаббус курсатиб, 1907 йил 4 декабрда "Шухрат" рузномасининг биринчи сони босмадан чикди. Авлонийнинг маърифатчилик фаолияти жараёнида ижтимоий хаёт ходисаларни таъсирида макола ва шеърлари рузномаларда босилиб чикди. У шеърларида "хижрон" тахаллуси билан маколаларини эса "мулла Абдулла", "Авлоний" ёки "Абдулла Авлоний" деб нашр этар эди. У 1913 йилдан бошлаб театрчилик ишлари билан шугулланади. У биринчи "Туркистон" номли театр труппасини тузди. 1914-1915 йилларда театр труппаси Туркистонни бир катор улкаларида уз фаолиятларини намойиш килдилар.
Абдулла Авлонийнинг ижодий фаолиятини ёшлар калбида етказишда проф. А.Бобохон, проф. Б.Косимов, Ф.Н.Махсумов, К.Ориповлар илмий изланишлари оркали етказдилар. Б.Косимовнинг "излай, излай топганим", "Тошкент тонги", "Маърифат даргалари", А.Бобохонов ва М.Махсумовларни "Абдулла Авлоний педагогик фаолияти", "Туркий гулистон ёхуд ахлок" асарини нашрга тайёрлашда хам хизматлари каттадир.
Абдулла Авлоний номи адабиёлаштирди. Уни ижотиётига атаб "Музей" таъсис этилди. Ёшлар ва булажак укитувчилар калбида доим бархаётдир.


Авлоний ва бошлангич таълим мазмуни хакида.

Абдулла Авлоний бошлангич таълимнинг мазмунини миллат истикболига караб белгилайди. Унда инсонни миллий заруратга чорлайдиган халк яратган суз санъатидаги дурдоналар уз аксини топган. Унда инсон калбига зиё нурларини берадиган аждодларимиз мерослари асосий уринни эгаллайди. Шунингдек, унда буюк сиймоларнинг асарлари хамда уз каламига мансуб асарларидан хам фойдаланилади.


Шуниси кувонарлики, биз урганган бошлангич мактаблар учун ёзилган дарсликларда мазмун нозик бир нафосат пардаси билан безатилгандир.
Саидрасул Азизийнинг "Устоди аввал" дарслигидаги (алифбедан кейинги даврда) фойдаланилади. "Ёлгончи" хикоясидаги асосли гоя ана шундай кизикарли килиб берилган.
"Дунёда энг хор киши кимдир? Ёлгончи кишидир, хар кимга нима лозим? Рост сузлик ва хушфеъллик. Авлонийнинг "Ёлгончи чупон" хакидаги шеърида тугри суз куткарар балолардин, дейилган. Доги хижрон ва можаролардин", деган гоя хам Азизий гоясига хамохангдир. Бундай гоялар "Биринчи муаллим рахбари аввал", "Рахбари муаллим" ва бошка дарсликларда хам куплаб учрайди.
Абдулла Авлоний ижодиёти бошлангич таълимнинг шу кундаги муаммоларини хал килишда хозирги талабга лаббай деб жавоб беради. Навкирон Мустакил узбекитонимизнинг маънавий истиклолини яратишда асосий манба булиб хизмат килади.
Унинг дарсликлари: яъни "1-2-3-4-5 мауллимларида".
Туркий гулистон ёхуд ахлок - охлок-одоб турбиясига оид дарсликларида хам маънавий тарбиянинг бош мезони инсон "гурур", "мехр"ни тарбиялаш масалалари тугри хал килинган.
Абу Наср Форобий ижодиётининг бош масаласи нуфузли инсон тарбияси экан, бунда инсондаги каноат уни уз муродига етишни таъминлайди.
Бунда инсон Оллох Таолодан уни яратганлиги, ота-онаси уни дунёга келтирганига фахрланиши керак. Бундай килганда инсон-кутаринки рух билан яшашга, каноатга урганади.
Авлоний эса бу гояни ривожлантириб, хаётидан нолийдиган ношуд мехнатни уз эътикодига айлантиролмаган инсон - тирик булса хам, уликдир - дейди. Харакатчан, хаёт ошигининг феъли кенг, эзгуликни узида касб килган инсонгина хаётд мазмунли яшайди, дейди, у.
Дархакикат, инсоннинг рухини кутаринкилиги гулшани, маскани, рохат гушаси бу унинг Ватанидир. Ватан туйгуси Абдулла Авлонийнинг дарсликларининг хар бир сатрида уз аксини топган.

Тугулиб усдим бу Ватанда


Ватаним мисоли йук жахонда!...
... утар кунлар, утар замон,
Эй Ватаним булма хижрон
Мен кетсамда, сен бул омон,
Омон Ватан, Ватан омон.

Йиллар утар, умрлар утар, деганидек, маърифат даргалари бошлаб берган "савод алифбоси"га гоялар Окихон Шарофиддинов сунгра кумри Абдуллаеваларнинг "Алифбе" дарсликларида янада ривожлантирилди.


Ватанга мехр, мехр уни ардоклаш хис туйгулари, юкоридаги китобларда уз аксини топган. Минг афсуски, биз "Ватан Москва... ССР деб уни калбга жо этиб келдик". Бу дарсликларда бош кахрамонлардаги хатти-харакатлар узбек кадрият ва меросидан тамоман узок эди. Бунинг асосий сабаби давр булса керак.
Унитилган хар бир нарса бугун биз учун янгилик булиб куринади. Албатта , авлодлар узгариши билан шундай булиши табиий хол. Зероки, хайрли ишларни качон эсламасангиз бари бир у инсонга хавас, эзгулик багишлайди.
Абдулла Авлоний эндигина мактабга кадам босган бола баданини соглигига катта эътибор берилиши лозим деб хисоблайди.
"Баданнинг саломат ва кувватли булмоги инсонга энг керакли нарсадир. Чунки, укимок ва ургатмок учун инсонга кучлик, касалсиз жасад лозимдур" деб ёзган эди, Авлоний.
Мустакил Узбекистонда хозир ёшларни "Соглом авлод" учун келиб тарбиялашга катта ахамият берилмокда. Бунда жисмоний соглом бола етиштириш таълим-тарбия ишининг асосини куйилиши таъкидланмокда.
Абдулла Авлонийнинг "Бадан тарбиясининг рух тарбиясига кумак берувчи воситадир" - деган эди.
Абдулла Авлоний тарбиясига алохида эътибор берган эди. Боланинг фикрлашга ургатиш аклий тарбиянинг вазифасига киради. "Акл инсонларнинг пири омили, муршиди ягонасидир. Рух ишловчи акл бошловчидир" - деган эди Авлоний.
Абдулла Авлонийнинг болаларни аклини пешловчи уларда хам фикрлаш хам инсоний гурух фазилатларни тарбияловчи гоясини очиб берувчи фикрларидан айрим намуналар келтирамиз. Бу мавзулар Авлоний узининг "Биринчи муаллим" дарслигида "Таксим", "Икки девона", "Очкузлик", "Акли богбон" хикоялари киритилган булиб, улар замона рухига мослаштирилган.
У шарк фальклоридаги мавжуд булган бундай хикояларни миллат мактаб болаларига мослаштиради.
Масалан, "Таксим" хикоясини олиб курайлик, хикояда: "Дастурхонда товук кабоби куйилди, кози дилида айтди: хеч мундан яхши маслахат йуктурки, бул товукни таксим килмокни угрига хавола килсам, токи агар яхши таксим килолмаса, ани изо бериб манфеъл ва мажмул килсам кози айтди: "Эй шайх, бу товукни кисмати сиздан булсин, таксим килинг, угри кабул килиб, товукни олиб, пора-пора килиб, бошини козининг олдига, гарданини хотунини (кг) олдига куйди. Икки канотини фарзандлари олдига танасининг узининг олдинги куйиди. Бисмилло, олинглар сурати, ушбудир.
Кози айтди: Эй таррор, санга таксим сахих килгил деб айтдим, бу нечук таксимдир.
Угри айтди: Аввал бошини сенинг олдинга куйдимки, бу уйнинг бошлигидурсан ва гарданини хотунини олдига куйдумки, хотун бамисоли гардак, бошка якин булгонидек, эрга якин булар ва икки канотини фарзандларинг олдига куйдимки, фарзанд отани(нг) каноти булур ва танасини узим олдимга куйдимки, мен сизларга мехмондурман", кози хайрон булди ва хеч жавоб айтолмади.
Авлоний бу хикояси оила аъзоларининг урнини белгилаб бериш билан бирга, угрини тадбиркорлигини яъни угри булса хам мехмон булганлиги учун уни хурматлаши козига ургатади.
Уни дарсликларида бошлангич синф укувчилари учун жуда катта халк педагогикасига асосланган хикоя, эртак шеър ривоят ва бошка материаллар мавжуд.
Устоз Абдулла Авлоний ижодиёти унинг педагогик гоялари юкоридаги асарлар тахлилидан келиб чикади. У китоблардан укитувчи укувчи тарбиясига доир бир катор масалаларига жавоб топади ва уларни дарёдан ташкарига укиш ва тарбиявий ишлар жараёнида фойдаланиши мумкин.
Абдулла Авлоний ижодиётидан фойдаланиш Узбекистон ёшларида истиклол мафкурасини тарбиялашда асос булиб хизмат килади.
Булар: Миллат ва Ватанни суймакдаги шеър, хикоя ривоятлар: "Илм маърифатли булиши келажак истикболини омили эканлиги; умуман, Авлоний меросида инсонпарварлик, миллий гурур, ахлокий поклик, байналмилалчилик каби гояларга оид бой материаллар топилади. Илм дунёнинг иззати, охиратнинг шарофатидир" деб ёзади, Авлоний бу хикматга амал килган педагог инсон камолоти мазмун хакида тухталиб

Шавкати инсон эрур илму азоб,


Эътиб этмас анга молу насаб - деб ёзган эди.

Абдулла Авлоний тарбия хакида. "Туркий Гулистон ёхуд ахлок" Абдулла Авлонийнинг тарбия хакидаги ёзган дарслиги эди. Бу дарслик 1934 йилгача Узбекистон мактабларида кулланган.


Ахлок - "инсонни яхшиликка чикарувчи, ёмонликдан кайтарувчи бир илмдир. Яхши хулкларнинг яхшилигини, ёмон хулкларнинг ёмонлигини далил ва мисоллар билан баён киладурган китобни ахлок дейдилар. Ахлок илмини укур, ер юзида нима иш килмок учун юрганини билур. Киши узидан хабардор булмай, илмни, яхши кишиларни, яхши нарсаларни, яхши ишларнинг кадру кимматини билмас." (23-бет).
Хулк - инсон икки нарсадан муракабдир. Бири жасад, иккинчиси нафасдир, жасад кузи ила бор нарсаларни курур, аммо нафас ила яхшини ёмондан, окни корадан айирур ... аммо нафаснинг сурати кузга куринмайдуган, акл билан урганадурган бир нарсадурки, хулк деб аталур. (24 бет).
Яхши хулк, ёмон хулк. Ахлок уламоси инсонларнинг хукууларини иккига булишди: агар нафас тарбият топиб, яхши ишларни килурга одат килса, яхшиликка тавсиф булиб, "яхши хулк", агар тарбиясиз усиб, ёмон ишлайдургон булиб кетса, ёмонликка тавсиф булуб "ёмон хулк" деб аталур...

Худонинг рахмати, файзи хам инсонга яксардир,


Ва лекин тарбият бирла ётушмак шарти акбардир.
Тугиб ташлов била булмас бола, булгай бало сизга,
Вужуди тарбият топса, булур ул рахмона сизга ... (24 бет).

Абдулла Авлоний тарбия хакида. Тарбия "пеадгогика" яъни бола тарбиясининг фани демакдир. Илми ахлокнинг асоси тарбия, улдугиндан шул хусусда бир оз суз суйлаймиз. Боланинг саодати ва саломати учун яхши тарбия килмак, танини пок тутмак, ёш вактидан маслакини тузатмак, яхши хулкларни ургатмак, ёмон хулклардан саклаб усдирмакдир.


Тарбия килгувчилар табиб кабидирки, табиб хастанинг баданидаги касалига даво килгони каби тарбияни боланинг вужудидаги жахл марази "яхши хулк" деган давони ичидан "поклик" деган давони устидан беруб, катта килмок лозимдир.
... "Бешикдан то кабргача илм урган" деймишлар. Бу хадиси шарифнинг маъноси бизларга далилдир. Хакимлардан бири: "хар бир миллатнинг саодати, давлатларнинг тинч ва рохати ёшларнинг яхши тарбиясига богликдир, демиш уз болаларни яхшилаб тарбия килмак оталарга фарзи айни, уз миллатнинг етим колган болаларини тарбия килмок фарзи кифоядир" (25 бет).
... Эмди очик, маълум булдики, тарбияни тугулган кундан бошламак, вужудимизни кувватландурмак фикримизни нурландурмак, ахлокимизни гузалландурмак, зехнимизни равшанландурмак лозим экан.
... Бадан тарбяисининг фикр тарбиясига ёрдами бордур. Жисм ила рух иккиси чопоннинг унг ила териси кабидир. Агар жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулклардан сакланмаса, чопони устини куйиб астарини ювиб овора булмок кабидурки, хар вакт устидаги кири ичига урадур. Фикр тарбияси учун махкам ва соглом бир вужуд керакдур.
... Фикр тарбияси энг керакли, куп замонлардан бери такдир килинуб келган, муаллимларнинг диккатларига суянган, виждонларга юкланган мукаддас бир вазифадир. Фикр инсоннинг шарофатлик, гайратлик булишига сабаб буладур...

Фикр агар яхши тарбият топса,


Ханжар, олмасдан булур уткур.
Фикрнинг ойнаси олурса занг,
Рухи равшанзамир улур бенур
(27-28 бетлар)

Аклий тарбия матонат акл эгаси булув демакдир. Акл инсонларни пири комили муршиди ягонасидир. Рух ишловчи, акл бошловчидир. Инсон акли ила ... Эътикодни махкам килур... Жаноби хак инсонни хайвонлардан суз ва акл ила айирмишдир...


...Илм инсонларнинг мадори хаёти, рахбари нажотидир. Илм урганмак, олим булмак учун мактабга кирмак, муаллимдан таълим олмак лозим, аклсиз кишилар ва мактабга кирар, ва на муаллимни билар... (29-30 бет)

Илм деб укимак, ёзмакни, яхши билмак, хар бир керакли нарсаларни урганмакни айтадур. Илм дунёнинг иззати... Илм инсон учун гоят олий ва мукаддас бир фазилатдир. Зероки, илм бизга уз ахволимизни, харакатимизни ойина каби курсатур. Зехнимизни, фикримизни килич каби уткур килур. Савобни гунохдан, халолни харомдан, тозани мурдордан айируб берур. ... Бутун хаётимиз, саломатлигимз, саодатимиз, сарватимиз, маишатимиз, химматимиз, гайоатимиз, дунё ёки охиратимиз илма богликдир. (34 бет).



Download 87 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling