Abrli to'qimalarni ishlab chiqarish uchun tanda va arqoq iplarini tayyorlashda qo'llanilayotgan innovatson texnologiyala

ABRLI TO'QIMALARNI ISHLAB CHIQARISH UCHUN TANDA VA ARQOQ IPLARINI TAYYORLASHDA QO'LLANILAYOTGAN INNOVATSON TEXNOLOGIYALA

Reja:

1.Abrli gazlamalar va uni ishlab chiqarish.
2.Hon atlas va unga tavsif.
3.Hon atlas ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar.
O’zbekistonda abrli gazlamalar — hon atlas, beqasam, banoras va shular turkumidagi gazlamalar ishlab chiqarish qadimdan ma`lum. Bu tabiiy ipak, uning sun`iy ipak bilan aralashmasi va sun`iy ipaklardan ishlab chiqarilgan xilma-xil turlari nafaqat ayollarning bezakli ko`ylaklarini tikishda ishlatiladi, balki o’zbek oilasida ko`rpacha, ko`rpa, yostiqlar tikishda ham keng ishlatiladi.
60 - yillarda O’zbekistonda abrli gazlamalarga ehtiyoj oshishi uni yirik sanoat asosidd ishlab chiqarishni taqozo etdi. Shunga ko’ra avval Marg’ilonda atlas ishlab chiqarish birlashmasi, keyinroq Namanganda abrli gazlamalar ishlab chiqaradigan kombinatlar tashkil etildi. Ulardan tashqari sobiq mahalliy sanoat vazirligi tasarrufida Shahrihon, Izboskan (Andijon viloyati) Kosonsoy (Namangan viloyati), Boysun (Surhondaryo) shaharlarida shoyi to`quv fabrikalari ishga tushirildi. Ularning ishlab chiqaradigan mahsulotlari, asosan, abrli gazlamalar edi. Bu sohani jadallik bilan rivojlanishiga, avvalo, ularga talab oshgani bo`lsa, ikkinchi omil o’sha yillarda dunyoda kimyoviy iplarning ishlab chiqarilishi keskin oshgani bo`ldi. Ayniqsa, bu tolalarni ko`rpa - yostiqlarga ishlatishga ehtiyoj oshdi.
1- jadval

Nomi	Eni sm	Хоm ashyo turi va ch/z		10 sm iplar soni		Sirtz gr/m^2	Urilishi
		Таnda	Arqoq	Таnda	Arqoq
Hon atlas	82,9	3,23*2 ti	4.65*2 ti	720	370	80	А 8/3
Hon atlas	82,2	3,23*2 ti	3,23*4	720	400	80	-/-/-
Hon atlas	82,5	3,85*2 ti	5,56*2	680	380	76	-/-/-
Hon atlas	54,4	3,23*7 ti	5.55*2	720	380	100	-/-/-
Choyshab atlas	132,9	3,23*2	16,6 Vi	640	360	85,6	6 shoda atlas
Beqasam	96	16,6 Vi	25*2 Pi	480	160	160	Polotno
Аtlas ko’rpabob	98	16,6 Vi	16,6 Vi	480	360	120	Аtlas 5/2

2- jadval
Хоn atlas ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar

Pishitilgan ipak ombori

Таnda аrqoq

Yelimsizlantirish va bo`yash

Yelimsizlantirish

Suvsizlantirish (siqish)
Qoqish, quritish
			Qoqish, quritish

Suvsizlantirish

Bobinaga qayta o`rash

kalavadan bobinaga qayta o’rash

		Bobinadan naychaga o’rash
Libitlash

Naqsh izini tushirish

Libitlarni bog`lash, avrband jarayoni

Libitlarni ivitish

Libitlarni asosiy ranga bo’yash

Kosa bo’yoq; usulida atlasdagi ranglar soniga qarab aytarish ш

Bo`yalgan libitlarni tandaga oylash

Abr iplarini echish

Ochdi-qo`shdi,tanda libitlarini naqsh bo`yicha to’g’`rilab,tikuv g’altagiga o’raш

Taqovat qilish va tig`dan o`tqazish

Abrli tandalarni taroqdash

Shoda bog` solish,tig`dan o`tqazish yoki ulaш
To’quvchilik		АТ	STB

Hon atlas gazlamalarini ishlab chiqarish texnologiyasidagi o’ziga hoslik iplarning, ayniqsa, tanda tayyorlashda ko’p o’timligidir. Agar klassik shoyi gazlamalarda, masalan, krepdeshin ishlab chiqarishda to’quv korxonasiga keltirilgan kalava holdagi ipakni qayta o’rash, tandalash va shoda terishdan keyin to’quvchilikka keltiriladi. Hon atlas ishlab chiqarishda bu o’timlarning soni ancha ko’p.

Kleysizlantirish / qaynatish / - Tabiiy ipakdagi sericin moddasini KM-10 mashinasida yuvib, chiqarib yuborish. Bunda sovun, ishqor va sirka kislotasidan foydalaniladi.
Suvsizlantirish /siqish/ -Tabiiy ipakdan SMV-1600 mashinasida markazdan qo`shimcha kuch yordamida ortiqcha suvni chiqarib yuborish.
Qoqish, churitish - siqishdan keyin kalavalarni mahsus moslamada to’g’rilab qoqiladi va KS-10 kiritish kameralarida quritiladi.
Bobinaga qayta o’rash - keyingi jarayoni osonlashtirish uchun kalavalarni BP-260-NShO mashinalarida bobinalarga o’raladi.
Libitlab tandalash - bobinalarni bobina o’rnatgichga o’rnatib, LM-3, LM-4 mashinalarida libitlab tandalaiali. Gul izkni tushirish, libitlarni boglash /abrband jarayoni/ -libitlar mahsus surilarga tortilib rassomlar tomonidan gul izlari tushiriladi, so’ngra APM-4 abr boglash mashinalarida libitlarning bo`yalishi kerak bo’lmagan qismlari abr iplari yordamida boglanadi.
Libitlarni ivitish - libitlarnnng boglangan qismlariga bo’yoq o’tib ketmasligi uchun libitlar sushsh vannalarda 18-24 soat davomida ivitiladi. Bunda boglangan abr igshari shishib boglangan qismlarini yanada zichroq berkitadi.
Libitlarni bo`yash - abr borlangan va ivitilgan MKL-S mashinasida kerakli rangga bo`yaladi. Ba`zi bir mayda qo`lda kosa bo’yoq usulida bo`yaladi.
Abr iplarini echish — bo`yalgan libitlar sikiladi, kritiladi va bo`yalgan abr iplari echiladi.
Ochdi-qo’shdi tanda libitlarni guli bo’yicha to’g’rilab, dastlabki to’quv galtagiga o’raladi. Tayyor bo’lgan libitlarni tandalarga jamlab, RB-3 mashinasida gulini to’g’rilab tikuv g’altagiga o’raladi.
Taqovot qilish va tigdan o’tkazish — taroqlash jarayonini osonlashtirish uchun tanda iplari juft va tok, qismlarga ajratiladi va tigdan o’tkaziladi.
Abrli tandalarni taroqlash - taroqlashdan maqsad bo`yoqchilik jarayonida yopishib qolgan tanda iplarini juft va tok, qismlarga ajratish, uzilgan iplarni ulash, etishmayotgan tanda iplari o’rniga torvodi qo`yish va tikuv galtagiga o`rash. Bu ishlar PM-3 taroklash mashinasida amalga oshiriladi.
Shodabog solish — tigdan va gullardan o`tkazish to’quvchilik dastgohining tir va shodalarini almashtirish kerak bo’lganda amalga oshiriladi. Bunday zarurat bo`lmasa, tandalar tutridan-turri to’quvchilik dastgohdariga o’rnatiladi va eski tandaning ohiri bilan yangi tandaning boshi ulokchilik mashinasi yordamida ulanadi.
Arqoq tayyorlash. Arqoq uchun pishitilgan ipak KM-10 mashinasida qaynatiladi va bo`yaladi. Bo`yalgan arqoq sikiladi, qoqiladi, quritiladi, bobinaga o`raladi va naychalash mashinasiga beriladi.
Bobinadan naychaga qayta o`rash - bobinadagi bo`yalgan arqoq ipagi UA-300-ZM mashinasida naychaga olinadi. Naychalar to’quvchilik dastgohiga uzatiladi.
Xom gazlamani saralash, tahlash va tozalash - AT-100-5M dastgohida to`qilgan xom gazlama BU-2 mashinasida saralanib, sifati aniqlanadi va qaysi to’quvchining necha metr to`qiganligi aniqlanadi.
Tozalash mashinalarida gazlamaning yuzasiga chiqib qolgan tolalardan va gazlamaning qirg’ogiga chiqib qolgan arqoq iplaridan tozalanadi.
Apretlash - gazlamaga zichlik, ko’rkamlik, yaltiroqlik berish uchun polifenil spirti, glicerin yordamida apretlanadi.
Kudinglash — gazlamani yanada zichroq qilish uchun yuqori va bosim yordamida kudinglanadi.
Hon-atlas gazlamalarini to`qish texnologiyasining ko’p jarayonliligi ularni ishlab chiqaruvchi korxonalarning tarkibini ham aniqlaydi.
Margilon atlas ishlab chiqarish birlashmasining tarkibida- pishituv, bo`yashga tayyorlash, bo`yash, to’quvchilikka tayyorlash, bevosita to’quvchilik va gazlamaga qo`shimcha ishlov berish korxonalari mavjud.
70 — yillarning boshlarida Namanganda kostyumbop va shtapel gazlamalari, keyinchalik shoyi gazlamalar kombinati ishga tushiriddi. Bu korxonada sun`iy va sintetik tolalar va ularni pahta tolasi aralashmasidan yigirish usulida ip olinib, ulardan gazlama ishlab chiqarildi.
O’zbekistonda mustakillikka erishilgandan so’ngi yillar mamlakatimizda qaror topgan tinchlik va osoyishtalik, barqarorlik va fuqarolar totuvligi iqtisodiy, siyosiy hamda ma`naviy hayotda tub islohotlarning amalga oshirilishiga kafolat bermoqda. Bunda barcha sohalar qatorida Respublikaning asosiy xom ashyolaridan biri — ipak ishlab chiqarish va shoyi to`quvchilik sanoatini rivojlantirishga muhim urin ajratilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:


1. E. Olimboev, Sh.R. Davirov «O’zbekiston to’qimachilik sanoati mahsulotlari va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi», Toshkent, 2002.
2. M.T. Budnikov, Sh.R. Marasulov «Pahta, kimyoviy tolalarni yigirish» 1-kism, 1979.