Absolyut qora jismning nurlanishi

Astrofizik jarayonlarning nuriy tezliklarini aniqlash.

Dopler effekti

Spektral analiz bergan eng katta yutuqlardan biri (harakatdagi yoritgichlarning yoki ularni qismlarining Quyosh, Oy, tumanliklar uchun nuriy tezliklarini o‘lchashga imkon berishidir. Yoritgichning nuriy tezligi deganda, yoritgichning harakat tezligi vektorining qarash chizig‘i bo‘yicha tashkil etuvchisi tushiniladi. Ќarakatdagi manbaning nuriy tezligini o‘lchash usuli Dopler tomonidan 1847 yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra, nurlanayotgan manbaning qarash chizig‘i bo‘yicha siljishi, uning spektrida spektral chiziqlarni siljishiga olib keladi. Agar spektral chiziqning siljish kattaligi = -₀ bo‘lsa bu yerda (₀–harakatdagi manba ma’lum spektral chizig‘ining to‘lqin uzunligi, -harakatdagi manbaning o‘sha chizig‘ining ¢zgargan to‘lqin uzunligi) manbaning nuriy tezligi ushbu formuladan topiladi:

yoki
-nuriy tezligi с=3^.10⁸ м/с  yorug‘lik tezligini ifodalaydi. Agar –manfiy ishora bilan chiqsa, ya’ni ₀ (spektrning binafsha tomoniga siljisa) manba kuzatuvchiga tezlik bilan yaqinlashayotgan, aksincha musbat ishorali bo‘lsa, ya’ni ₀ (chiziq spektrning qizil tomoniga siljisa) manba kuzatuvchidan uzoqlashayotgan bo‘ladi. Odatda yoritgichining yoki uning qismlarining tezligi <<с bo‘lganidan, spektral chiziqning siljishi - ham juda kichik bo‘ladi. Shuning uchun bunday siljishni vizual o‘lchash juda murakkab bo‘lib, Dopler prinsipidan, asosan spektrofotometriya ishga tushgandan so‘ng foydalanish imkoni tug‘ildi. Birinchi bo‘lib Dopler prnsipini rus olimi A.A. Belopolskiy tomonidan 1900 yili Pulkovo observatoriyasida muvaffaqqiyatli sinab ko‘rildi. Shu tufayli ba’zan bu effekt astronomiyada, Dopler-Belopolskiy effekti ham deb yuritiladi. Dopler prinsipi astrofizikada juda katta rol uynab, yoritgichlarning (yoki ularning ayrim qismlari) harakatini o‘rganishdan tashqari, nurlanuvchi osmon jismlarining o‘z o‘qi atrofida yoki markaziy boshqa bir jism atrofida aylanishlarini ham aniqlashga imkon beradi. Xususan yerning Quyosh atrofida va o‘z o‘qi atrofida aylanishlarini ham Dopler prinsipi asosida oson aniqlash mumkin. Ma’lumki Yer Quyosh atrofida o‘rtacha 30 km/s tezlik bilan harakatlanib, harakat yo‘nalishini fazoda o‘zgartirib boradi. Natijada ma’lum momentda uning harakati yo‘nalgan ekliptika tekisligida yotuvchi yulduzlar spektrida chiziqlar binafsha tomonga  kattalikka siljigan holda k¢rinib, uning kattaligi ushbu ifodadan topiladi:

bu yerdан bo‘ladi.
Bu yo‘nalishga qarama-qarshi tomondagi yulduzlarning spektridagi chiziqlar esa, aksincha qizil tomonga shunday kattalikka siljigan holda ko‘rinadilar. Quyoshning ekvatori zonasida, uning aylanishi tufayli chiziqli tezligi 2 км/с bo‘lib, ekvatorining sharqiy va g‘arbiy qismlarining spektrlarida chiziqlarning siljishi, mos ravishda, 0,035А^o kattalikni beradi.