Abstraktlik (lot. Abstraction mavxumlik) – tafakkurning asosiy metodlaridan biri. Avtokratiya

ABSTRAKTLIK (lot.Abstraction - mavxumlik) – tafakkurning asosiy metodlaridan biri.

AVTOKRATIYA(yun.autos-o’zim, kratos-hokimyat)-alohida sub’ekt tomonidan hokimyatni cheklovsiz, nazoratsiz to’liq egarlab olgan holda boshqarish.

AGNOSTISIZM(yun. A-inkor qo’shimchasi, gnosis-bilish)-moddiiy sistemalar,tabiat va jamiyat qonuniyatlari mohiyatining bilish imkoniyatlarini rad etib, bilimni voqealikka muvofiqligini isbotlash mumkin emas, deb hisoblovchi falsafiy ta’limot.

AGRESSIYA(lot. Agressio –hujum qilish)-bir davlat (davlatlar guruhi) tomonidan boshqa davlat yoki xalq(millat)ning severeniteti, huquqiy daxlsizligi yoki siyosiy mustaqilligiga qarshi BMT Ustavi nuqtai nazaridan g’ayriqonuniybo’lgan har qanday kuch ishlatish.

ANIMIZM (lot. Anima – ruh, jon) – jon va ruhlar borligiga ishonish.

APRIORI (lot. a priori-tajribagacha)- falsafada bilish nazariyasiga oid atama.

BASHORAT (arab.-xushxabar) – ilmiy bilishnining bir shakli, hali fanga to’la ma’lum bo’lmagan, imkoniyat to’g’risidagi hodisalar, turli jarayonlar to’g’risida oldindan fikrlash.

BAQO VA FANO (arab. Baqo-boqeylik, barqarorlik; fano-foniylik, o’tkinchilik) – o’rta asr Sharq falsafadagi tushuncha.

BIOSFERA (yun. bios – hayot va sphaira- shar) Yerning tirik organizmlar tarqalgan qobig’i.Ethos (yun. bios – hayot va ethos – xulq, odat) hoz.zamonetikasining muhim yo’nalishlaridan biri.

VAYSHESHIKA (sankskritcha vishesha – alohida o’ziga hos) – qadimgi hind falsafiy maktab.

VANDALIZM (lot. Vandale – qadimgi sharqiy german qabilalaridan birining nomi) – ajdodlar tomonidan bunyod etilgan manaviy va ma’nadaniy boyliklarni, qadriyatlarni asossiz , o’ylamay yo’q qilish, vayron qilish g’oyasi ustuvor bo’lgan oqim.

VAHDATI VUJUT (arab. – jismoniy birlik) – abadiy yagona Allohgina bor deb hisoblovchi panteistik ta’limoti.

GETROGEN (yun. heterogenes – turli, xilma-xil) – boshqa turga mansub bo’lib tarkibi har-xil unsurlardan tashkil topgan sistema.

GILOZOIZM (yun. hyle- modda, materiya va zoe- hayot) materiyaning barcha turlarini jonli deb hisoblaydigan ta’limot.

GIPOTEZA (yun. hypothtesis – asos, poydevor, taxmin, faraz) – muayyan obektiv hodisaning nomalum, noaniq sababi haqidagi bilim ilmiy bilishni rivojlantirish usuli.

GIPOTETIK MULOHAZA – chinligi noma’lum bo’lgan gipotezalardan va b. bilim (asos) lardan xulosa chiqarishga asoslangan fikr yuritish metodi.

GLOBAL INQIROZ – globallashuvning salbiy jarayonlar sistemasi

DAOSIZM( Xitoycha dao-qonun, yo’l so’zidan) – qadimgi Xitoy falsafasidagi ta’limot.

DEIZM (lot. deus- hudo) – diniy falsafiy ta’limot.

DEMARKATSIYA (fransuscha demarcation – chegaralarni o’rnatish) – u yoki bu mulohazaning ilmiy yoki noilmiyligi aniqlash mezoni.

DEMOKRATIYA (yun. demos- xalq va kratos- hokimiyat ) – fuqoro erkinligi va tengligi qonunlarda mustaxkamlangan xalq hokimiyatchiligining vosita va shakillari amalda o’rnatilgan va yuzaga chiqarilgan siyosiy tuzum.

DETERMINIZM (lot. determine - aniqlayman) barcha hodisalarning o’zaro ob’ektiv qonuniy aloqadorligi va sababiy bog’lanishi to’g’risidagi falsafiy ta’limot.

DUALIZM (lot. dualis- ikki yoqlama) – bir-biri bilan birlashtirib bo’lmaydigan masalalar, tamoyillar, fikrlash tarzi, dunyoqarash, intilish va gnoesologik tamoyillar yoma-yon mavjudligi targ’ib qiluvchi ta’limot.

YETARLI ASOS QONUNI – formal mantiqning asosiy qonunlaridan biri.

JADIDCHILIK (ara, jaded-yangi) 19 a. oxiri 20 a boshida Turkiston, Kavkaz, Qirim. Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy harakat.

JAYNIZM–Hindistonda tarqalgan dinlardan biri (qariyb 3 mln kishi e’tiqod qiladi).

ZIDDIYAT( diolektikada) – predmet va hodisalarga ob’ektiv ravishda hos bo’lgan bir butunning qarama-qarshi tomonlari, belgilari, yo’nalishlari o’rtasidagi mihim munosabatlar.

ZIDDIYATSIZLIK QONUNI – Formal mantiqning asosiy qonunlaridan biri.

IJTIMOIY FIKR – jamiyatda amalga oshayotgan jarayonlar, turli vaziyatlar, voqealar va hatti-harakatlarning jamiyat a’zolari tomonidan maqullanishi yoki maqullanmasligi.

IJTIMOIYLASHUV – jamiyatning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur bo’lgan psixologik mehanizm, ijtimoiy me’yor va qadriyatlarni individ tomonidan o’zlashtirish jarayoni.

IZOMORFIZM VA GOMOMORFIZM (yun. isos – bir-xil, homios – o’xshash va marphe – tur, shakl) – ob’ektlarning tuzilmalari o’rtasidagi muvofiqlikni tafsiflovchi tushunchalar.

IKKI HAQIQAT NAZARIYASI – falsafa va ilohiyatni, haqiqatni bilish hamda xudoga yaqinlashishni ikki mustaqil yo’li deb talqin etuvchi ta’limot.

IMKONIYAT VA VOQEYLIK – narsa va hodisalar rivojining asosiy bosqichlarini ifodalovchi tushunchalar.

INKOR – biror narsaning aynan shu narsa emasligini takidlovchi hukm ; ketma-ket kelayotgan ikki bosqich (xolat) o’rtasidagi bog’lialik va vorislikni ifodalovchi falsafiy tushuncha.

INKORNI INKOR QONUNI – dialektikaning asosiy qonunlaridan biri.

INSAYT (ing. Insight- ziyraklik, tushunish) ob’ektiv dunyoning umumiy jiddiy va zaruriy xusussiyat va munosabatlarini ilg’ab olish.

IDEAL–(yun. idea- timsol, g’oya, tushuncha) – orzu intilishning oliy maqsadi.

IDEALIZM (yun. idea- g’oya) – moddiylikni inkor etib, olamning asosida rux yoki g’oyalar yotadi, dunyoning mavjudligi va rivojlanib borishiga g’oyalar belgilovchidir, deb takidlovchi falsafiy qarash, ta’limot.

IDEALLASHTIRISH - tajribada bo’lmaydigan ba’va voqeylikda yaratish mumkin bo’lmaydigan ba’zi mavxum ob’ektlarni tuzish bilan bog’liq bo’lgan fikriy harakat.

IJOD – insonning yangilik yaratishga qartilgan konstruktiv faoliyati.

IN’IKOS – voqeylikni aks ettirish.

YOGA (sankritcha- birlashish, birikish) – hind falsafasidagi 6 ortodoksal (vedalarning e’tirof etadigan) tizimlardan biri.

KALOM (arab. – ravon nurq, jumla, gap, so’z) – islom ilohiyat ilmi.

KATOLITSIZM (yun. katholikos- umumiy, asosiy) – xristianlikdagi asosiy oqimlaridan biri.

KUMULYATIVIZM – fan falsafasidagi metodologik kontseptsiya.

LEYBNITS – Godfrid Bilgelm(1646,Leyptsig – 1716,Gannover) – nemis faylasufi,matematik,fizik,xuquqshunosh,tarixchi,tilshunosh va ixtirochi.

LOKK Jon (1632 Rington – 1704 Ots) – ingliz faylasufi,liberalism asoschisi.

MAVJUDLIK – falsafadagi borliq tushunchasining sinonimi.

Мантиқ (араб. - нутқ, тил; сўзлаш), л о г и к а — тафаккур шакллари ва конунларини ўрганувчи фан.

Менталитет (лот. Menstalis - ақиий) — айрим киши ва ижтимоий гуруҳга хос ақлий кобилият даражаси, маънавий салохият.

Мулохаза — кишининг нарса, воқеа, ходиса ва холатлар хақидаги фикри ёки хукми.

Назария — илмий билимнинг етук шакли. Борлиқнинг муайян жабҳасидаги қонуний ва мухим боиганишларни яхлит холда акс эттиради.

Неокантчилик - фалсафий оқим. 19-а.нинг 2-ярми — 20-а. Бошида, асосан германияда вужудга келган.

Объект (лот.Objektum — нарса) — субъектта карама-карши бўлган хамда инсоннинг амалий ва билиш фаоли­яти каратилган объектив реаллик.

Ортега-и-гасет хосе (1883.9.5 - мадрид — 1955.18.10) — испан фай­ласуфи, публицист ва жамоат арбоби.

Парадигма (юн. Paradigma — наму- на, мисол) — антик ва ўрта аср фалсафасига оид тушунча.

Пессимизм (лот. Pessimum - энг ёмон) — кечаётган вокеа-ходисаларнинг боришига икки хил карама-карши фикрлар ёки муносабатларни тушкунликка йуйиш билан ифодалаш.

Реаллик (лот. Realis — хақиқий)борлиқнинг воқелиқиа хакикатда мавжуд булган кисми

Реализм (лот. Realis — моддий, хакиқий) — фалсафий йуналиш

Сифат — объектнинг мухим белгиларини ифодалайдиган фалсафий тушунча.

Сциентизм (лот. Scientia - билим, фан) — фалсафий дунёкараш тури.

Тасаввуф, суфийлик исломда инсонни рухий ва ахлокий жихатдан комиллик сари йулловчи таълимот.

Тушунча - нарса ва ходисаларнинг мухим хусусиятлари, алокалари ва муносабатларини акс эттирувчи тафаккур шакли.

Узлуксизлик - к узлуклик ва узлуксизлик.

Христианлик - жахрнда кенг таркалган динлардан бири.

Худбинлик - уз манфаатини бошка кишилар манфаатидан юкори куйиш. Салбий ахлоқий сифат деб бахоланади.

Хулк, хулк,-атвор — ахлоқшунослик тушунчаларидан бири.ъ

Шахс — алохида индивид, мохиятан яхлит ижтимоий-ахлокий олам.

кобилият — инсоннинг индиви­дуал салохияти, имкониятлари.

FOЯ— 1) турли фалсафий тизимларда кенг кулланиладиган тушунчалардан бири;

ХАҚИҚАТ — вокеликнинг киши он гида тутри акс этиши, билимларимизнинг объектив реалликка мос келиши.