Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол
Download 56 Kb. Pdf ko'rish
|
Salomon va Ibsol. 22
- Bu sahifa navigatsiya:
- Абу Али Ион Сино
- / j » . е/О Абу Али ибн Сино САЛОМОН ВА ИБСОЛ
- Тошкент Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти
- АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ АДАБИЙ ФАОЛИЯТИ
|
• ПОЗЖЕ * * * Шул ҳоки сиёҳдин то авж и Зуҳал, Ҳ ар нечаки мушкилот эрур, этдим ҳал. Очдим неча занж ир-занж при м акру ҳиял, Ечдим неча бир тугун, магар қолди аж ал... * * * Сокий, кадаҳи ж уръати жонинг қайда? Ул оинаи нури ж аҳонинг қайда? Сун менгаки, кўнглимни мусаффо этайин, Тақвонн ш икает айлагонинг кайда? * * * 'Лир бўлдинг, ишингни ончунон эмассен, Соч оки-ла пирлигинг ниҳон этмассен. Тун зулм атида ҳар неки қилдинг-қилдинг, Тонг равш анида бўлди, аён эмассен. рока — f a & О г Л ирика Фалсафий циссалар Ш еър санъати / j » . ? е/О Абу Али ибн Сино САЛОМОН ВА ИБСОЛ Тарж имонлар: Ш оислом Ш омууамедов Ж ам ол Камо л А бдусодш ( Ирисов Тошкент Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти 1980 Б Б К 84 Уз И 13 М асъул м у ҳарри рлар: Ж ам ол К амол М аркам Махмудов Тўпловчи, изоҳлар ва суз боши м уаллифи Абдусодиқ Ирисов © Ғаф ур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат наш- риёти, 1980 й. (Тарж.) АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ АДАБИЙ ФАОЛИЯТИ Бую к қомусшунос Абу А ли ибн Синонинг ижо- дий фаолияти ж уд а хилма-хил ва ранг-барангдир. Ал- лома ўз давридаги м авж уд бўлган ҳам м а фанларда ҳам салм оқли из қолдирган. Ибн Сино дунёда, биринчи навбатда, буюк табиб сиф атида м аш ҳур бўлгани билан бирга олимлар наз- дида буюк ф айласуф сиф атида ҳам ҳурм атли. Унинг инсонга, биринчи навбатда, практи к ж нҳатдан зарур бўлган тиббий асарлари олим номини дастлаб бутун дунёга таратди ва уни ўчм асликка олиб келди. Ибн Сино табибгина бўлиб цолмаган эди, у ўз даврининг буюк м утаф аккири, кейинги асрлар фани, адабиётига салмо!{ли таъсир кўрсата олган буюк сий- мо эди. Унинг аниқ фан соҳаларидаги асарлари ҳам- да ф алсаф а ва адабиёт бобидаги катта хизм атлари ҳ ақ л и равиш да уни ж аҳон фани ва м аданиятининг аж ойиб бир нам ояндаси дейиш га ҳу қ у қ беради. Унинг фалсафий-эстетик гоя ва қараш лари ж аҳон маданияти эриш ган ю туқлар қаторига кирди. Ибн Сино ижодидаги аж ойиб хусусиятлардан бири ш уки, у асарларида ўз даврининг ж уд а кўп ил- гор ғояларини кўринарли акс эттира олди. В. И. Л е нин ибораси билан айтганда, «унинг меросида ўтмиш- никигина бўлиб қолм аган, балки к елаж акн и ки бўлган томонлар ҳам бор» эди. Гарчи унинг ўзи баъзи маса- лаларда идеалист бўлиб ва унинг кўп илгор фикрла- ри днний-идеалистик қобиқда берилган бўлса ҳам , олим айтмоқчи бўлган асосий фикр, м ақсад ўз даврн- га нисбатан анча илгор ҳам да кўп м асалаларда асо- сан м атериалист бўлганидан д ар ак беради. У ҳақш{ий гуманист сиф атида инсон ақлининг ҳар томонлама ривож ланиш ига, табиат сирлари ва ҳ ақи қатн и билиш м умкинлигига ишонган эди. Ана ш унинг учун ҳам олим одам ларни бир-бири билан дўст-иноқ бўлиб яш аш га, инсонларни пастликка эл- тадиган адоват ўчоғини қуритиш га, биродарона аҳил- ҳ ам ж и ҳ а т турмуш кечириш га чақиради. Инсонлар бир-бири билан ана ш ундай софдил, самимий бўлса, бир ёқадан бош чиқарса, ҳар қандай м уш кулликлар осонлашишига, ҳеч қандай қийинчиликларга йўлиқ- б маслигига ва ҳ ақ и қ ат сирларини очиш мумкинлигига қ аттик ишонади. Ибн Сино — шоир. Ибн Сино м аъриф атпарвар шоир эди. У инсонларни фан ва м аданият, билим ва м аъриф ат ўчоғини ёқиш га, илмий йўлда оғиш май кам олат ҳосил қилиш га, ҳар бир м асалага илмий, ак- лий ёндашишга, ростгўй, виж донли бўлиш га — хул- лас, инсонийликнинг энг яхш и хислатларини ўзида акс эттириб, м уж ассам лантириш га ва инсон деган улуғ номни ян ад а юқори кўтариш га чақиради. Ибн Сино ўз ф икрига содиқ қолароқ ф аннинг тур- ли соҳаларини эгаллаган, ж уд а кўп анш{ фан тармоқ- лари ж иловини ўз қўлига ололган эди. Л екин олим ш унча кўп билимли бўлса ҳам , бу соҳада катта-катта м уваф ф ақиятларга эриш ган бўлса ҳам, ўзининг бил- ганини билиши керак бўлган билимлар олдида оз деб билади, ҳатто ўз билимларини билмаган билимларга нисбатан ҳеч нарса дам эмас, деб билади. Лекин унинг ф анга, табиат сирларини билишга бўлган интилиш лари чексиз эди. У ўзининг бутун фа- олиятини ҳақи қатн и билишга қаратди, н ати ж ада у оламш умул ю туқларга эришди. Бир ш еърида у ж оҳилларни дунёда ҳеч нарсани кўра олмайдиган кўр билан тенг қилади. «Қуёш кўрларга кўринмай бекинганидек, бу жо- дилларга дам дунёда тўғри йўл белгилари кўринмай қолади». Ибн Сино бундайлар олдида гапирмасдан, илминг- ни яшириб туриш дурустроқдир, демоқчи бўлади. У баъзи лаёқатсиз киш иларни юқори м ансабларга миниб олиши, уларнинг рудсиз, ҳиссиз иш лари ҳақи- да куйиниб ёзад и: «Нуқул кўп жонсиз нарсалар юқорига кўтари- лиш да давом этади. А жабо, у ҳам жонсиз бўлса, ҳам ўсса». Ибн Сино ўз ш еърларида ёш ларга оталарча наси нят қилади, ҳар бир ишда м улоҳаза билан фикр юри- тишини, ўзига дўст, сирдош танлаш да эҳтиёт бўлишни УЧТиради: «Сирингни барчага айтиш дан эҳтиёт бўл. Ч унки м улоҳазакор деган сўз — эҳтиёткор бўлиш дегандан бошқа нарса эмас. А гар сирингни сақласанг, у сени асирингдир, агар ошкор бўлса, сен сирингнинг асири бўлиб қоласан». Бош қа бир ерда Ибн Сино киш иларни огоҳланти- риб, илмсиз, диний ақида билан ўралиб қолган киши- ларга фикрларини айтаверм асликни уқтирад и: «Э оғайним, сен ушбуни билиб ол! Мен бу «Ишо- ратлар*да сенга д а қ и қа т қайм оцларини сузиб бердим: латиф сўзларга дикм ат луқм аларини қўйиб, сенга ошатдим. Сен энди уларни билиб олиб, унинг қадрига етмайдиган, ўзи нодон, фанда билим ва уқувсиз, уқув- 6 га ўрганм аган, биринчи кўриш даёқ сен билан жона- ж он дўстдек, қалин бўлиб кетадиган, лекин ўзи маъ- риф атдан маҳрум бўлган, ким ки файласуф м ан, деса, унн адаш ганлар қаторига қўш адиганлардан бахиллар- ча сақлан». Б у келтирилганларда Ибн Сино киш иларда пайдо бўлган ақлий фикрларни барчага, айниқса, ҳали ил- мий, ақлий м улоҳаза ю ритиш га қодир бўлмаган ки- ш иларга айтмасликни у қ ти р ад и : сенга ўзини дўст қи- либ кўрсатиб, ишончингга кириб оладиган, аслида эса, сирингни нодонларга очадиган, сенга катта зиён кел- тирадиганлардан узоқроқ юргин, деб тайинлайди. Ибн Сино йирик м утаф аккир бўлгани учун унинг дунёқараш и ва илғор идеялари ф ақат унинг табиий ф анларга оид бўлган асарларидагина ифодаланган бўлмай, балки шеър ва қиссаларда з$ам ўз аксини топ тан. Унинг адабий асарларида ҳам инсонпарварлик, ростгўйлик, меҳр-муҳаббат, бир-бировни ҳурм ат қнлиш, дўстлик каби бир қатор м асалалар қам раб олинади. Ундан таш қари Ибн Синонинг бу тўғрисида ёзган ижо- дида олимнинг усталик билан иш кўрганини пайқаш қнйин эмас. Ҳ атто унинг «Рисолат-ут-тайр» ва «Ҳайй ибн Яқзон» асарлари бекитма рам з — иш оралар билан ёзилганлиги сабабли бу асарлар ҳақи д а ҳар хил қа- раш лар м авж уд, уларни гоҳ мистика, гоҳ сўфизм ва гоҳ идеализм нинг бошқа турлари билан боғлаб муло- ҳ аза юритадилар. Ибн Сино оддий мусулмон сиф атнда худо борли- гига ишонади. Ч унки унинг бундай бўлмаслиги дам м ум кин эмас эди. Бироқ унннг тезиси тамоман маъ- риф ат томонига қаратилган эди, у м асалага тор қа- рам ай д и ; ҳар бир соҳага чуқур, атроф лича ёндашади. Дунёда одам ларнинг ишн ф ақат тоат-ибодат қилиш, рўза тутиш ва қуръон ўқиш дан иборат, деб билмайди. Олим фан ва м аърнф ат байроғинн юқори кўтариб чиқ- қ ан пеш қадам м утаф аккир эди. У ҳа^и қи й мусулмон м авж уд билимларни эгалласа, ўш андагина у ҳақиқий мусулмон бўла олади, деб туш унади. Бу билан у дин олимларининг тор идеясн бўлмиш, дунёда ф ақат то- ат-нбодат билан ш уғулланиш керак, бу дунё ва^тинча Дунё, дейилган бўлмағур ф икрларига қарама-қарш и чиқади. Шу сабабдан дам кўп дин ақойндчилари Ибн Синони кофирга чиқариб қўядилар, ҳатто уни қуръон- га назира ёзган, деб ҳам айблайдилар. Лекин Ибн Сино уларга қарш и ғазаб билан оташнн сатрлар ёзадн: Менинг куфрим айбларға дилим дан ўзга султон йў^, Бу оламда менинг покиза имоннмдек имон йўқ. М усулмонликда мен аҳли замон ичра эдим танҳо, А гар кофир эсам мен ҳам , бу дунёда мусулмон йўқ. 7 Ибн Синонинг бизгача етиб келган баъзи шеърла- рида унинг фикр-ғояларига қарш и рақиблари бўлга- ни, улар билан унинг келиш маслиги ҳақи д а баъзи бир деталлар сақланиб қолган. Бу ўринларда ҳам олимнинг қаттиқ иродали, ш ахдам қад ам ли сиймо экани кўринади. «А гар менинг улуғлигим улар қалбида бунчалик ҳайиқиш пайдо қилм аганда эди,— дейди Ибн Сино,— улар мени кўп кечириб ўтирмай, ём онлаган бўларди- лар. Мен ш ердай бардамман. Одатда, агар шердан қўрқилса, унга киш и яқинлаш а олмайди, узоқдан ун- га чуқур қазибгина уш лайдилар, холос. И тлар шерни кўрганида қўрққанидан акиллайди. Ш унга ўхш аб улар менга кўзларини ўцрайтириб қарайдилар, чунки мен улуғлик йўлида ухлам ай, тонглар оттирдим, улар бўлса, эрталабгача ухладилар. Улар м енга нуқул адо- ват кўзи билан қараб келадилар. А гар уларнинг кўз- лари дўстлик к ўзи бўлганида эди, ёмон деб ю радиган нарсаларини ёмонламасдан, яхш и деб ҳисоблаган бўлар эдилар». Ибн Сино дунёқараш ида материалистик қараш лар ж уд а кенг илдиз отган эди. Унинг м едицина ва бош- қа ан и қ ф анлар билан ш уғулланиш ининг ўзи олим нинг бу позицияда собитқадам билан юрганлигидан дарак беради. Ибн Синонинг кўп иж одлари унинг кузатувчилик ва стихиялик м атериализм позициясида иш тутганини кўрсатади. Л екин давр қолоқлигининг сабаблари, олимнинг тарихий чекланиб қолиш ига, унинг матери алистик қараш ларини ривож ланиш ига тўсқинлик қи- лади. А лбатта, биз у давр киш иларига ҳозирги кунги талабни қўйм айм из ва қ ў я олмаймиз ҳам . В. И. Ле нин айтганидек: «Тарихда ўтган арбобларнинг кўрсат- ган тарихий хизм атлари тўғрисида ҳукм чиқарилган- да, уларнинг ҳозирги замон талабларига нисбатан тўғри келадиган нарсалар берганликларига қараб ҳукм чиқарилм айди, балки уларнинг ўзларидан аввал ўтган- ларга нисбатан қандай янгиликлар берганликларига қараб ҳукм чичарилади*. А на ш унинг учун ҳам у даврнинг ж уд а илғор, прогрессив олимлари иж одида ҳам идеалистик, ҳам м атериалистик томонлар м авж уд. Лекин уларнинг кў- пини синчиклаб қаралса, улар иж одидаги идеалистик қараш лар улардаги асосий ўринни эгаллам айди. Улар дунёни билиш — худони билиш, деган тезисни кўта- риб чивдилар. Дин кучайган бир пайтда илм учун, м аъриф ат учун ундай йўл тутмай илож ҳам й ўц эди. Давр ш уни талаб қиларди. Бу эса, фан томонга таш- ланган дадил бир қадам эди. М арксизм классиклари ҳам бунга эътибор берганлар. «Ўрта асрларда дунё- цараш асосан теологияга хос эди... Ю риспруденция, табиатш унослик илми, философия — бу ф анлар чер- 8 ков табиатига мослаб олиб борилар эди». (К. Маркс, Ф. Энгельс. А сарлар, т. XVI, 1- қисм, 295-6.) Ҳатто фикр ц и ли ш шу д араж ад а диний цобицца, диний шакл- га кириб қолган эдики, бир олимнинг таъбири билан айтганда, бирор файласуф динга қарш илигини билдир- м оқчи бўлса: «Мен, худога ш укур, динсизман», дер экан. Ибн Сино фикрича, фан инсониятга хизм ат қ и ли ши керак, олимлар табиат қонунларини очиш лари, уни авлоддан-авлодга ўтказиш лари керак. У даврда идеология м асаласида қарама-қарш и- ликлар кучли эди. Ҳоким доираларнинг доимо ўзаро уруш лари, ш аҳзодаларнинг тахт талаш лари, юқори табақа ўртасидаги икир-чикир, мансаб учуй бўлган кураш лар ва тортнш увлар — булар ҳам м аси бегуноҳ х ал қ оммасининг бошига битган «тугма* кулф ат эди. Мана булар натиж асида х ал қ бошига муттасил фало- к атлар тушаверди, хал қ қийналди, хонавайрон бўлди. Б ундай кескинлик ва ғалаёнлар, тинимсиз қон тўкиш- лар, албатта, ўша давр идеологиясига таъсир этмай қўймади. Ч унки, «онг иж тимоий маҳсул» бўлса, шу онг пайдо бўлган «бир ж ам и я тд а яш аган ҳолда, шу ж ам и ятдан четда туриш мумкин эмас» (В. И. Ленин) эди. Ибн Снно, бир томондаи, реакцион руҳонийлар сиқиғига учраган бўлса, иккинчи томондан, мутаассиб ш оҳлар фнтнаснга йўли^ади. Улуғ олим бўлиб етиш- са ҳам , ҳатто у вақтинча ш оҳлар илтифотига са- зовор бўлган бўлса ҳам , у ўзига доимий қўним топа олмаганидан, ўз қадрини биладиган топилмаганидан зорланиб ёзадн. Ч унки унга кўрсатилган илтифотлар зам ирида одам лар фитнаси доимо уйгоқ эди. Олим дунёда юз бераётган адолатсизлик, норози- лик ва тенгсизликни кўради. Уларни ўзича мушоҳада қилади, аммо уларнинг сабабларини тополмайди, ҳай- ронлик дарёсига шўнғиб, оламни тушу на олмаганини, дунё — борлиқ фалсаф аси билан боши қотганини ши- коятом уз сатрлар билан ёзади: «Эҳ, кош ки эди, мен ўзимнинг ким эканлигимни, олам да нима учун тентираб саргардон бўлиб юрганнм- ни билсам эдим. А гар келаж аги м хайрли бўлса эди, майли, тинчгина, бемалол тирикчилигимни қилаверар- дим. Бордию агар ш ундай бўлмаса, минг кўз билан йиглардим». Олим инсонни пайдо бўлиши, унинг истиқболи ҳа- қида бош қотиради. Б у м асалаларга гарчи идеалистик бўлса ҳам ўзича ж авоб беришга ҳ ар ак ат қилади. Ибн Сино замонасига кўра ўзининг илғор бўлган фикрла- рини диний қобиқда туриб м улоҳаза қилади. Уша му- ҳитдан чиқолмай ўйлайди, бош қотиради. Ф айласуф инсон ҳақида, унинг келаж аги, нега ту- ғилиб, нега ўлаётгани, дунёнинг қонун-қоидалари ҳақи д а м уш оҳада қ и лади ; дин, ш ариат арбобларининг, 9 одамлар ўлгандан кейин тирилади, деган сафсатаси- га қарш и ўз ш еърида пичинг билан ш ундай сатрлар ёзад и : «Минглаб наф ар улуг зотлар борлиқдан йўқликка кетдилар. А хир, бу улуғ зотларнинг бирортаси ҳам йў^ликдан борлиққа келм аяптилар-ку? » Шоир — ф айласуф фикри доимо ҳаёт м уам молари билан банд эди. У цайси ўлка ё ш аҳарга бормасин, ҳам м а ерда ҳам «хўроз бир хил қичқирганини», ҳам- ма ерда ҳам адолатсизлик инсоний ҳуқуқн и оёқ ости килаётганлипш и кўради. Ҳ ам ма ж ойда ҳам одамлар Ибн Сино каби дунёга келганидан ҳайрон, боши кот- гандай. «Мен кўп ж ойларни кездим ,— дейди Ибн Сино,— ва олам аҳволига қарадим , унда ҳайронлик, кафтини иягига тировчидан ёки пуш аймонлик бармоғини тиш- лаб турувчидан бош қани кўрмадим». Ибн Сино ўзининг кўп қиррали ижодида фаннинг турли тармоқларини қам раб ололганлиги табиатни яхш ироқ туш униш га, инсонга ва унинг табиатига яна ҳам чуқурроқ кириб боришига имкон берди. У ўз ум- рида кўп адолатсизликларни, дарбадарликни кўрди, ҳар хил табақа киш илари билан м уносабатда бўлди. У элементар ф анлардан тортиб, то инсон руҳигача бўл- ган процессии кузатди, инсоннинг оғир турмуш и —- аҳволини кўриб, дунёқараш и кам ол топди. Урта аср ш ароитларида, айниқса, Ибн Синодек бир ж ойда қатъ- ий қўним тополмай, ш аҳарма-ш аҳар кезиб ю рган ҳол- да бундай кенг бир фикрга эга бўлиш анча м уш кул бир ҳол эди. Олимни бундай ш уҳратга олиб келган сабаблардан бири ҳам шу эдики, у ўз даврининг энг илғор прогрессив гояларига эргашиб, у илғор гоялар- ни ўз ф икри ва хулосалари билан яна бойитди. Ма- на бу ҳол фан тарихида катта аҳам иятга эга бўлди. Ч унки буюк м утаф аккирнинг таф аккур соҳаларига бағиш ланган асарлари Ш арқ ва Ғарбнинг ж у д а кўп йирик киш иларига сам арали таъсир кўрсатди. Ана ш унинг учун ҳам аж аб эмаски, фан заҳмат- каш и, диний таъқиб қувғини Ж ордано Бруно Ибн Си- нони буюк грек ф айласуф и Аристотель ва врачи Га- ленлар қаторига қўйиб, ҳурм ат билан тилга олади. К. М аркс ўзининг «Немис и д еологи ям »д а Ибн Синони ҳурм ат билан эслаб ўтади. Ч унки Ибн Сино олимларга ўз фикрини очиқ, дадил айтиш га йўл очиб берган одам эди. Унинг бу турткиси Ш арқнинг йирик намо- яндаларига дастак бўлди ва эркин фикр қилиш га ва уни халқ ўртасида ёйиш ликка катта зам ин бўлди. Машҳур м атериалист, оташ ин эркин фикр юритувчи Умар Ҳайём ҳам ўз фаолияти учун биринчи галда Ибн Синодан миннатдор эди. Носир Х исравнинг танг- рига нисбатан қ ўзғалган асаби Ибн Сино гояларидан сув ичган эди. 10 Ибн Сино ўзи ўйлаган ниятига етган эди. У ўз иж оди орқали инсонларда илм-м аърифатга нисбатан ҳурм ат ва интилиш уйгота олди. Инсоннинг яхш и ху- сусиятларининг янада ривож ланиш ига, билим ва та- ф аккур билан иш кўриш ига катта хизм ат кўрсатди, А на шунинг учун ҳам буюк олимнинг инсоният жа- м ияти олдида қилган хизм ати чексиздир. Унинг ўткир фикри, кучли м антиқи, гайратли фаолияти, бадиий ф антазиясининг бойлиги — булар ҳам м аси буюк сий- мо — Сино ўғлининг, яън и Ибн Синонинг аж ойиб ҳай- калидир. Б у «ҳайкал» билан олимимиз ўз давридан анча илгарилаб кетди ва у ҳозир з$ам м аъриф ат йўли- да хизм ат қилмоқда. * * * Ибн Сино м аъриф атпарвар сифатида ўзида шоир- лик қобилиятини сезган чоғларидаёқ х ал қ ўртасида табобатни кенг кўлам да ёйиш га интилганини кўра- миз. Унинг тиббиётга оид достонлари шундан дало- л ат беради. Ибн Сино бу достонларини арузнинг ра- ж а з вазнида ёзган. Ш унинг учун баъзан бу асарлар- ни урж уза деб ҳам атаганлар. Шу вазнда у тибби ётга атаб бир қанча ш еърий асарлар ёзди, ҳозирча, булар сони тўққизта. Улар қуйидагилар: 1. «Соғлш$ни са^лаш — гигиенага оид урж уза». 2. «Тўрт ф асллар ҳақи д а урж уза». 3. «А натомияга оид урж уза». 4. «Гиппократ васиятлари ҳақи д а урж уза». 5. «Таж рибадан ўтган тиббий нарсалар ҳақида урж уза». 6. «Тиббий насиҳатлар ёзилган урж уза». 7. «М антиққа оид ёзилган урж уза», 8. «Алоқа ҳақида урж уза». 9. «Табобат ҳақида урж уза». Ибн Сино ёзган бу достонларнинг саккизтаси тиб биётга, биттаси м антиққа оид асардир. Б у достонлар нинг энг йириги «Тиббий достон» номи билан маш ҳур бўлган. Ибн Сино бу асарини ёзганнда ҳали у медицина оламига таннлмаган ва ўзининг маш дур «Тиб қонун- лари» асарини ёзмаган ҳам эди. Ибн Синонинг табобат- га оид бу достони унинг бу соҳадаги илк асари эди. Бу билан Ибн Сино з$ам табобат, ҳам ш еъриятга дадил қадам ц ў я олди. Ҳ атто у бу асари орқали ўз гояларини ёйишни кўзда тутганларини ифодалаб ш ундай дейди: «Мен бу урж уза — достонга кам олат тўнини ва ҳусн сарупосини кийгаздим, уни ўрганиш осонроқ ва ма- ш аққати кам роқ бўлсин деб, тўқилиш ини осон ва вазнини енгил қилдим». 11 Араб м аъриф атпарвари ва адиби Ж урж ий Зайдой- нинг кўрсатиш ича, р а ж а з вазни шеър вазнларининг энг аввалгиси ва энг қадимгисидир. Б у вазндаги байт- лар маснавийга ўхш аш қофиядош бўлади. Б у вазн ўз даврида халқчил, одам лар орасида кенг тарқалган вазн бўлган. Ҳар ким ҳам бу вазнда ш еър айта олган, кейинчалик бу баҳр кенгайиб, урж уза деб аталадиган қасида ва ш еърлар битилган. Одатда гап га уста ҳар бир араб бу йўл билан шеър айта олган. Ибн Сино достонларининг энг йириги бўлган «Тиббий достой» 1956 йили П ариж да ва м антиқ ҳаки- дагиси 1910 йили Қ оҳирада наш р этилган. Тиббий дос той қисқа насрий м уқаддима билан бошланиб, кейин назмий йўлда давом этади. Нашр этилган нусхага кўра тиббий достонда 1326 байт бўлиб, 2652 йўл ш еърдан иборат. У ерда м уаллиф озгина назм ий му- каддим а (ўн олти байт)дан сўнг назарий медицинага ўтади, бунга 705 байт бағиш ланган, сўнг ам алий ме дицинага ўтади, бунга эса 605 байт багиш ланган. Ундан таищ ари Ибн Сино фалсафий ш еърлар ҳам ёзган, бу борада унинг йигирма байт, яън и қи рқ йўл- лик нафс-жон ҳақидаги маш дур шеъри ҳам бор. Ибн Синонинг бу ш еъри кичик ҳаж м ли бўлишига қарам ай, кўп ф айласуф лар унга ш арҳлар ёзишган, у бир неча бор нашр ҳам этилган. Н аср йўлида Ибн Синонинг бизгача етиб келган м аш ҳур асарларидан «Ҳайй ибн Яқзон», «Рисолат ат- тайр», «Саломон ва Ибсол», «Юсуф» каби қиссаларини айтиш мумкин. Қ исса деганда ҳозирги араб адабиёти- да ҳикоя ж анрини туш унамиз. Ленин ўрта асрда қис- са сўзи достон, повесть маъносида ҳам иш латилган. Одатда қадим H lapij адабиётида кичик ҳаж м д аги про заик асар бўлса қисса ж анрига кираверган. Ш унинг учун ҳам Ибн Сино «Ҳайй ибн Яқзон», «Саломон ва Ибсол». ва «Юсуф» асарларини қисса деб атаган . Бу қисса 1174 йилда Ибн А зро томонидан шеър билан иброний тидига тарж им а қилиниб, «Ҳайй ибн Мақиз» қиссаси номи билан маип^ур. Бу тарж и м а 1736 йили И стамбулда брсилган. Ибн Синодан ўн икки йил кейин вафот этган шо- гирди Абу Мансур Ҳ усайн ибн М уҳаммад ибн Зай- ло ал-Исфаҳоний устодининг бу асарига ш арҳ боғла- ган. Ундан кейин «Ҳайй ибн Яқзон»ни ном аълум бир киши форсчага тарж им а қилиб, ш арҳ ёзган. Б у тарж им а ш арҳнинг бир нусхаси Тошкентда, Узбекис тан ССР Ф анлар академ иясининг Абу Райҳон Беру- ний номли Ш арқш унослик институти китоб фондида ҳам сакланмоқда. Урта асрларда ф айласуф лардан Ибн Туф айл ва Ш аҳабуддин Суҳравардийлар Ибн Синонинг бу қисса- сидан ижодий фойдаланиб, шу номда тамом ан бошқа- ча, оригинал асар яратдилар. 12 Абу Убайд ал-Ж узж онийнинг ёзиш ига Караганда, Ибн Сино бу асарини ҳиж рийнинг 414 йили (милодий 1023) Ҳ амадонга яқин бўлган Ф араж дан қалъасида тўрт ой қам алиб ётган пайтида ёзган. Ш айх бу вақт- лард а 44 ёш ларда бўлган. «Ҳайй ибн Яқзон» қиссасининг тили, стили ж уд а оғир, айрим ҳолларда тушуниб бўлмайдиган иборалар, ортиқча синоним сўзлар қаторлаш тирилиб юборил- ган бўлиб, тушуниш ва тарж им а қилиш ни анча муш- куллаш тиради. Бунинг бир сабаби бўлиб, албатта, беж из бўлмаслиги керак. Ҳ атто ибнсиношунос Ғарб олимларидан Меҳрен бундай қийин формада фикр юри- тишни замондош теологлар ҳуж ум ига учрам аслик учун ш ундай қилган, деб изоҳлайди. «Ибн Сино бу рисолаларини,— деб ёзади М еҳрен,— ўзининг энг яқин ш огирдлари учун ёзган. Б у асарлардан унинг дунёга бўлган қараш ини ҳам билиш мумкин». «Ҳайй ибн Яқзон» қиссасининг бош қаҳрам они — биринчи ш ахс Ибн Синонинг ўзи бўлса, унинг суҳбат- доши, ҳ и ко я қилувчи — Ҳ айй ибн Я қзон — Уйғоқ ўғли Тирик — А қлдир. Қиссадаги А қл — У йғоқ ўғли Тирик одамларга киш и феъл-атворларини, табиатини чуқурроқ туш у ниш учун фаросат илми — мантиқни билишга даъват қилади. Ч унки бу илм Ибн Сино ибораси билан айтган- да, фойдаси навд бўлган илм лардан бўлиб, киши диди- ни ўстиради, фикр доирасини кенгайтиради, билган- билм аганларини кўз ўнгига келтириб, тартибга туши- ради. Бунда Ибн Сино Illapij фалсаф асидаги ақлий объ- ектларни моддий нарсалар сиф атида гавдалантиради. Киш и характерлари, баданий қувватлар, яъни ички сезгилар бўлиб келиб, улар биринчи ш ахсга нисбатан «ош на»лар тариқасида олинади ва шу қабилда бу «ош наглар талқин қилинади. Инстинкт, ш аҳватга бе- рилиш , ғазаб, очкўзлик, ялқовлик, ҳасад, зулм, ўгир- лик каби киш идаги хусусиятлар ақлий объектлар турига киради. Қ иссада м ана шу объектларнинг фойда ва зарар- ли томонлари, улар билан қандай муносабатда бўлиш кераклиги ҳақид а тўхталади. Инсон ўзи табиатидан ҳар нарсани тушуниш, билиш, сезиш қобилиятига эга. Л екин унда бир неча ёмон хислатлар — очкўзлик, зулм қилиш , ўғирлик қилиш , ёлғончилик каби хусусият лар, Ибн Сино айтмоқчи, ёмон «ошна»лар бор. Булар- нинг ҳар бири кишини ўз оламига тортиб, инсон таби- атидаги бор бўлган қобилиятнинг нормал иш лаш ига йўл қўймайди, унинг тўғри иш лаш ига халақит бериб, таги пуч, бўлм аган нарсаларга м айлини орттиради. К иш идаги бузуқ хаёллар, ғазабланиш , тан роҳат қиладиган ҳар бир нарсани исташ кабилар ҳам одамнинг ёмон «ошна»лари, тўғрироғи, душманидцр. 13 Вулар ём онликка йўлловчидир, ҳаётда киш и, биринчи галда, мана ш у душ м анларига қарш и кураш м оғи ке- рак. Ибн Сино тили билан айтганда, киш и уз тизгини- ни ундай душ м анлар қўлига тутқазиб қўймаслиги, уларни ўзига етакчи бўлишига йўл қўймаслиги керак. Доимо а 1{л ишлатиб, улардан устун келиш га, улар тизгинини қўлга олиш га ҳ ар ак ат қилиш керак. Ш унда киш и у «ош на»ларни тўғри йўлга бош лаган бўлади. Даттш{ турилса, уларни киш и ўзига тобе қилиш и мум- кин. У «ошна»лар сени эгаллаб олмасдан олдин, сен уларни эгаллаб олишинг керак бўлади, дейди Ибн Си но, бўлмаса, сени танбал ошнанг ялқовли кка судрай- ди, ёлғон ошнанг ҳ а қ нарсаларни н оҳаққа чи!{аради, ёлғон-яшиқ, тубсиз нарсаларни ростга айлантириб кўр- сатиш га уринади, сенга кўзбўям ачилик ролини ўйнаш- га хизм ат қилади. Ш унинг учун Ибн Сино ф икрича, одам ларни илож борича бундай ном аъқул «ош на»лардан узоқлаш иш га, улардан озод, соф бўлиб юришга, уларни «ошна» эмас, балки душ ман деб эълон қилиш га даъват қилади. Қ иссада Ш айх ш ундай ҳикоя қ и лм о қ ч и : «Мен эсу ҳуш имни таниб олган чоғимда, менда илм-маърифат олиш га истак пайдо бўлди. Кейин ф ан га фикри-зикрим (асарда «ошна-оғайнилар») билан ки- ришдим. Салгина иж тиҳод қилган эдим, кўзим ҳам очилиб кетди; унинг натиж аси бўлган А ц л (қиссада Ҳ айй ибн Яқзон) назарим га кўриниб кетди. Менинг илм соҳасига меҳр билан қадам ранж ида қилганнмни кўриб, илм менга ўз ж ам олини кўрсатди, мени қутлаб қарш и олди (асарда Ҳ айй ибн Яқзон менга аввал салом берди). Бундай ўйлаб қарасам , ақл-илм ж у д а қадим за- монлардан бери давом этиб келади. У ўлим билмайди- ган — Уйғоқ, қарим айдиган — ёш, бели букилмайди- ган — барваста, нуроний, ким унга ошна бўлам ан де- са, у билан қалин бўлиб кетадиган ва уни олқиш лаб кутиб оладиган экан. Мен фикр юритиб, ўзим га зарур бўлган ва билишим мумкин бўлган нарсаларни ўқиш- ўрганиш га кириш дим, бу йўлда ақлни иш га солиб, ўзимни кўп гидирлардан, ёмон кирдикорлардан сақ- лаш га улгиролдим, ём онликлардан четлаш иш га олиб борадиган ҳар хил хусусиятларимни билиб олдим. Қайси феъл-атворим менга дўсту қайсиниси душма- ним эканини, қайсилари менга фойда бериб, қайсила- ри зиён беришини, қайсилари мени тўғри йўлга-ю, қайсилари эгри йўлга бош лаш ларини билдим. Х уллас, мен ўзимни-ўзим яхш илаб синчиклаб ўргандим, ким- лигимни тушундим ва ш ундан кейингина билиб ишим- ни қилган эдим, катта-катта ю туқларга эришдим», де- моқчи бўлади Ибн Сино. К иссадаги оциб турган чаш- м адан мурод м антиқ илмидир, унда чўмилиш орқали мантиқни эгаллаш ни айтм о^чи бўлади. К им ки унинг 14 сувидан ичса, аъзоларининг аж ойиб бир куч-қувватга эга бўлиши ва у билан саҳроларни босиб ўтишга қо- дир бўлиши билан эса, м антикдаги барча бобларни би- либ бўлингандан кейин, бошқа соҳа — илмлар саҳро- сини кезиш учун ўнғайлик туғилиш ини айтмоқчи бў- лади. Ш ундай қилинган таадирда, дейди Ибн Сино, ундай инсон Баҳр ул-М уҳитда чўкм айди. Бу билан эса м антиқ илмини билиб олгандан кейин, ф алсаф а океа- нида бемалол суза олиш қобилиятига қодир бўлинади ва бунда тоғ каби қийинчиликлардан ўтиш ҳам ўнғай бўлади, демоқчи бўлади. Киссадаги бешта ал о қ а бўлими инсондаги бор бўл- ган бешта таш қи сезув органи — кўриш , таъм билиш, ҳидлаш , эшитиш, сезишдир. Б улар киши организмида табиатни туш униш да, муносабатда бўлишда мисоли бир хабарчидир. Ибн Синонинг бу қиссаси кўп ж и ҳатд ан маж озий, рам зий битилган, киш илар ф еъли атворини ўз ичига қам раб ололган ва ҳаётий гаплардан м улоҳаза юрита- диган адабий асар ҳамдир. М ана шу нуқтаи назардан қараганим изда адссанинг и кки планда — ҳам фалса- фий, ҳам адабий планда ёзилганлигини кўрам из. Дар- ҳақи ад т, Ибн Сино бу асарида ҳам рам з — иш оралар орадли, адабий воситалар ёрдами билан ўзига туюлган м аълум қараш ларини баён қилган, «Ат-Тайр»— «Қуш асари». Ибн Синонинг адабий иж одига кирадиган асарларидан бири унинг «Рисолат ат-тайр» («Қуш рисоласи»)дир. Б у асар ҳам аслида рам з — иш оралар билан ёзил- ган бўлиб, олимнинг жон, ҳақи қат, тангри тўғрисидаги фикр ва гояларини билиш учун ҳам аҳам иятга молик. Ш арқнинг йирик сиймоларидан Ф аридиддин Аттор «Мантиқ ут-тайр», улуг Навоий «Лисон ут-тайр» каби асарларини ёзишида Ибн Синонинг шу асари асосий туртки бўлган дейиш м умкин. «Қуш» ҳ аа д д а биринчи ўлароқ кичик асар ёзган Ибн Синодан сўнг бу соҳада асар ёзганлар уни янада чуқурроц, янада кенгроқ бў- лиш ини таъминладилар. Ибн Синонинг бу асари билан биринчи бўлиб Умар нбн Саҳлон Совий (1145 йилда ўлган) ш уғулланиб, уни форс тилида ш арҳлаган. Уйдан кейин Ш арада унга ж уд а кўп ш арҳлар битилган. А сарнинг номи кўпинча «Рисолатат-тайр» аталса- да, баъзан «Китоб ш абака ва-т-тайр» («Тузоқ ва чуш китоби») деб ҳам аталиб келинган. Қорахонийлар сомонийлар сулоласини йиқитган- дан сўнг, Ибн Сино Бухорода туролмай, ўзига қулай- роқ ва тинчроқ деб Х оразм га — Урганчга боради. К ўп ўтмай, у ерни кучайиб келаётган Р азна з^укмдо- ри М ахмуд Ғазнавий ўзига бўйсундиришга уриниб, Х оразмш оҳга тазйиқ қила бошлайди. Буни пайқаган Ибн Сино Х оразмни тарк этиб, Нисо, Абивард, Тус op- 15 қали Гургонга келади. Гургонда яна М аҳмуд хавфи туғилади. Кейин Рай, Д ам адонда яш айди, у_ерда тўрт ой қам алиб чш$ади. Кейин И сфаҳонда яш айди. Х уллас, олим бир ж ойда тинчгина яш ай олмай, ш аҳарма-ш аҳар кезади, бир фитнадан кочиб, иккинчи- сига учрайди. Т арихчиларнинг ёзиб қолдириш ига Ка раганда, ҳатто Ибн Синонинг Х оразмдан қочиб қолга- нини эш итган М ахмуд Ғазнавий унинг расмини ишла- тиб, бутун кўш ни ўлкаларга таркатган, қаерда шу расм эгаси кўринса, тутиб унга юбориш кераклигини тайинлаган. Мана бу ҳолатларнинг ҳам м аси рам зий ишоралар, тамсилий иборалар билан «Қуш» рисоласи- да ўз аксини топган. Мана шу сабабдан бўлса керак, олим бир к асида- сида фиғон билан хитоб к и л а д и : Мен улуғ бўлганда, аммо келди тор ш аҳри азим ҳам , Қийматим ошганда топилмай қолди харидорим менинг. А сардаги тузоқ М ахмуд Ғазнавийнинг чангали, қуш ларнинг бошу канотларннинг озод бўлиши эса, Хоразмшок даргоҳидан ўз ихтиёри билан бошқа юрт- га чикиш и, куш ларнинг оёқларида тузоқ колдиқлари- нинг колиши ва душ м аннинг изма-из келиш идан қўр- Кув эса, қайси ўлка, қайси ш аҳарга борса, ^ам он му- ҳайё бўлиб турган М аҳмуднинг таъқибидир, куш лар учиб ўтган тоғ, водийлар Ибн Снно қочиб-кезиб юрган ш аҳарлардир. Щ у тарифа Ибн Сино бу асарида рамз билан ўз аҳволига ишора қилган. «Саломон ва Ибсол» киссаси. Абу А ли ибн Сино нинг аввалги икки насрий асари Ш арқ ва Ғарб олим- ларига маълум бўлса ҳам , лекин «Саломон ва Ибсол» билан «Юсуф» қиссаси то кейинги вактларгач а кўпчи- лик олимларга деярлик м аълум бўлмай келди. «Юсуф» киссаси билан «Саломон ва Ибсол» к исса- ларининг бир-бирларига тематик богликлиги Ибн Си нонинг «Хутбайи таслия»сини таш кил к илиш га олиб келган эди ва н ати ж ада иккаласи бир асар сифатида бир хил саргузаш тга дучор бўлган эди. Шу сабабдан бўлса керак, булар Ўзбекистон ССР Ф анлар академ ия- си Абу Райҳон Беруний номидаги Ш арқш унослик инс- титутида сакланаётган м аж м уага (инв. № 2385) олдин- ма-кетин тушиб қолган. М асалан, Саломон бир инсон бўлса, Ибсол шу ин- соннинг маърифий, руҳий дараж аси. Ибн Сино Ибсол образида берилган хислатларни инсонларда кўрм окчи бўлади, шунга одам ларни даъват килиб, уни улуглай- ди. Инсоннинг табиатида бўладиган шаҳвоний ҳислари Саломоннинг хотини образи оркали берилади. Бунда гўё истак, яън и хотин ақлни (яъни Ибсолни) эгалла- моқчи бўлади. Лекин ак л унга бўйсунмайди. Ш у жи- Катдан ҳам аллом а Н асируддин Тусий Ибсолнинг хо- 16 тиндан ўзини олиб қочиш и, ақлнинг ўз оламига торти- шидир, дейди. «Саломоннинг хотини,— дейди Тусий я н а ,— нафс билан бирлашиб кетиб, бир ш ахсга айлан- ган, истак ва ғазабга тортадиган бадан қувватларига ўхш атмадир. Хотиннинг Ибсолга бўлган иш қи эса унинг бошқа қувватларини эгаллагандек, ақлини ҳам эгаллаш га бўлган интилиш ига ўхш атмадир». Х уллас, Ибн Синонинг бу асари ўрта асрдан дол ган адабий ёдгорликларнинг бир намунасидир. «Юсуф» 1{иссаси. Абу А ли ибн Синонинг бу аса ри ҳ аж м ж иҳатидан кичик бўлиш ига қарам ай, бу тўғ- рида дастлаб асар ёзганлиги билан диққатга сазовор- дир. Тўғри, бу қиссанинг асл сюжети қуръондан олин- ганлигига ҳеч шак-шубҳа йўқ. Ленин Ибн Сино бу қиссани ёзишида қуръондаги келтирилган нақл билан қаноат ҳосил қилм аган кўринади. Ч унки асарнинг ус- луби, ибораларнинг оғир-енгиллигига Караганда, у ҳам қуръоннамо ж ум лалар тузиш га уриниб, унга тақлид қилганлиги сезилиб туради. М аълум ки, араб адабиётида қуръон энг фасоҳатли, энг гўзал услубда ёзилган асар деб билинади. Тили- нинг образлилиги ж иҳатидан бу тилда ёзилган ҳеч қайси асар унга тенг келолмайди, деган нақл мусул- мон оламида кўпдан маш ҳур. Ш унга қарам ай, Ибн Сино бу тўғрида иккиланм асдан дадиллик қилади. Юсуф дақида асар ёзиш учун ф ақат Ибн Сино дав- ридагина эмас, балки ундан кейинги даврларда ҳам кўп адиб ва шоирлар қалам урганлар. Бу тўғрида эр- таклар тўқилди, аф соналар яратилди, достонлар ёзил- ди. Ибн Сино эса бу адабий асарларни гўё бошлаб бер- ган, бу тўғрида асар ёзиш м умкин, деган фикрни ўр- тага таш лагандай, кейинги даврдаги адиб-шоирларнинг асар ёзиш ларига ундагандай бўлди. Ибн Синонинг «Юсуф» қиссаси сю ж етига келсак, у Ш арқда кўпдан бери х ал қ ўртасида тарқалган гўзал Юсуф ҳақидаги ривоятга бориб тақалади. Бунда Юсуф- нинг гўзаллиги ва отаси Я ъқуб уни яхш и кўриш и ва кўп вақтини шу севимли ўғли билан ўтказиб, ўзгала- рига нам эътибор берганлиги, бу ўртада биродарлар- нинг келиш мовчилиги ва ниҳоят шу Юсуф сабаб бў- либ, отасидан ранж иш лари баён қилинади. Ибн Сино қиссасида Яъқубнинг ўғли Юсуф туш кўрганини ва унда икни ёритқич (қуёш ва ой) ҳам да ўн бир ёруг ю лдузлар Ю суфга саж д а қилаётганини айтади. Отаси Юсуфга, кўрган туш ингни ҳеч кимга айтма, ака- ларинг сенга ёмонлик қилиш ади, «тангри сени пай- ғам барлик м улкига етиш ингни башорат қилибди», дейди. Ю суфнинг биродарлари уни саёҳатга олиб кети- шиб, уни чоҳга таш лаш ади ва унинг кўйлагини қонга бўяб, оталари олдига, Ю суфни бўри еб қўйибди, деб қонли кўйлакни олиб келиш ади. Й ўловчилар — кар- Download 56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|