Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол

М А К О Н В А О Б -Ҳ А В О Ҳ А Қ И Д А
Қайси ўлка ж ойлаш гандир 
to p
устина — 
Об ҳавоси бўлур аж иб салқингина.
Улка агар тог қ аърида, тосдай чуқур — 
Б ўлса агар, ш ак-шубҳасиз, иссиқ бўлур. 
Ғарчи диёр тоғдан ж ануброқдир хиёл, 
Эсмоқлиги матлуб эрур иссиқ шамол.
А кси бўлиб, тоғлар ж ойи бўлса жануб, 
Салқин ш амол эсгай, иссиқ елни қувиб. 
Ғарбида 
top
бўлса ҳаво оғир, ёмон,
Гар ш арқидан эса — латиф , оромижон. 
Денгиз учун аксинчадир ундай ҳукм, 
Ушбуларни айтур сенга аҳ л и салим. 
Ж анубий ел ҳароратли, рутубатли,
Гўё бўгар, наф ас олиш уқубатли.
Совуқлик ҳам , қуруқли к дам шамол-елдан, 
Й ўталга зўр келур ундан бундай элда.
Хуш келадир илиқ эсса сабо ҳар дам, 
Д абур15 эсса, унга доим совуқ ҳам дам . 
Қайси диёр ерларидир сувга сероб,
Атроф текис, тупроги нам, бўлса захоб, 
К ўлм агида бўлса агар суви ширин, 
М изожида бўлрай рутубат яширин.
Қ оя бўлса яқинида, суви тузлук,
Ш ундай ернинг ҳаволари бўлгай чуруқ. 
Чор тараф и очиқ эса гар масканинг,
Бор ш амолу елга йўли очиц анинг.
Қиш чогида ҳаддан ош ар совуқлиги,
Ёз чогида доим кўпдир иссиқлиғи.
М аскан агар даҳлиз эрур, ҳам ертўла,
Иш тут ўшанда ҳукмнинг акси била.
Исси
1{ кийимдир: пахталик ҳамда ҳарир, 
Я лтироқлар билан каноб совуқ бўлур. 
Момиқ, ж ун бўлса, ҳар ерда ҳарорат бор, 
Қ уру^ли ққа бунда бир оз зарурат бор. 
Дора, яш ил рангдан кўзга бор манфаат, 
Шу ранглардан топгай басоратннг 
1$увват. 
Оқу сариқ ранглар ҳаддин ошса агар, 
Бундан сенинг кўзларингга етгай зарар.
39

---

Е Й И Ш В А И Ч И Ш Ҳ А Д И Д А
Билгинки сен ҳукм и ғизо, ушбу б ў л у р : 
Усмоққа лойич нарсаларни ўстирур.
Гар тоза қонни ўзндан пайдо қилур,
Ундай ғизолар м ақталур, наф ли бўлур, 
Буғдой унидан ёпилса гар оби нон,
Ж ў ж а эти ҳам роҳ бўлса — оромижон. 
К ў кат есанг, ям ан к ўкати хуш бўлур, 
Истеъмоли бемор киш ига мос келур.
Б аъ зи ғизо бўлгай ғализ, оқ нон шу ҳол 
Уч йил боқиб сўйган қўйинг эти мисол. 
Чарчаб-ҳориб келган киш ига бор ғизо — 
Б ал и қ эрурки — «разрозий» ном эл аро. 
Ғизодан бор яна латиф мисли пиёз — 
Х ард ал16, саримсоқдек ёқимсиз беқиёс. 
Бундай ғизо туғдиради сафрони кўп,
Андин ясар табобатда давони кўп.
Ундай ғизодан баъзида савдо бўлур,
Б аъ зи ж исм ларда касал пайдо бўлур.
Д ари така ҳам да қари молнинг эти 
Зиён эрур мисли к еп ак нони каби.
Бордир ян а бир хил ғ а л и з17( ёқм ас таом, 
Ғализ балиқ, сутдай пайдо қилур балғам. 
Аммо ширин анҳор сувин ичсанг қачон, 
Сақлаб қолур аслий рутубатни чунон.
Ундай сувлар чиқиндини ҳайдаб чиқар,
Шу туф айли том ирларга ғизо оқар.
Ёмғир суви сувлар ичра зап тозадир,
Зарар унсур илаш м аган кўп сарадир. 
И чим ликлар, м асалан, май, сут, м усаллас 
Ғизо бергай тан-баданга ҳар бир наф ас.
Ё табиатига танни мойил этар,
И витилган си канж абин18 каби тутар.
УЙДУ ВА УЙҒОДЛИК ҲА ДИДА
Тиним бериб, уйчу этса беҳаракат,
Дуввайи нафс, қуввайи ҳис топар роҳат. 
Б аданларинг қиздиради, бериб ором,
Уйқу, билсанг, сенинг учун ҳазм и таом. 
Кўпайтирсанг гар уйқуни ҳаддаи нари,
40

---

Х илтлар19 билан тўлур м ия қоринлари.
К ўп ухлаш лик йиғар танда рутубгГгни,
Учиради ҳаёт берар ҳароратни.
Бедорлик ҳам маромида бўлса агар,
Таъбинг хуш у ўзинг тетиксан муқаррар. 
К уч-қувватни тиклаб берур иш лаш учун, 
Ч икиндидан аритади бадан ичин.
К ам ухласанг, уйқусизлик пайдо бўлур,
Ғаш дир дилинг, нотинч ўзинг, бўлмас сурур. 
Руҳинг туш ар, таъбинг хира кам уйқудан, 
Сўлғун бўлиб рангинг бузу!{, озгай бадан.
К ўз кнртаяр, ҳазм инг бузар оз ухласанг,
Ф икр иш ламас, ж исм инг нурар, бошинг гаранг. 
Б илсанг риёзат турлари неча-неча — 
Ш арофатли бўлур эса у ўртача20.
Тўғри ва м уътадил бўлиб ўсгай бадан,
Кир-чир ила чикиндидан қутулар тан.
Ҳозир этур ж исмингни у гизо учун,
Гўдакларни йўллар наш ъу нам о21 учун.
Ортса риёзат ҳаддидан ҳориш бўлур,
Руҳинг тушиб, тинканг қуриб, ҳар иш бўлур. 
Ҳаддин ошса, ёнгай ҳарорат, ёт, гариб22,
Н ам лик кетиб, ж исминг қолур кўп сарғайиб. 
А сабларинг заиф этур огриқ, чу зўр,
Ёш яш ам ай, ош ош амай танинг қарир. 
Р иёзатсиз ётишдан кўп топма ро^ат,
Б у роҳатдан тополмассан ҳеч манф аат.
Ж им ж ит ётсанг ифлос хилт-ла тўлур бадан, 
Ғизога ҳеч ҳозирланм ас бирор м аскан...
БЎШ АНИШ ВА БЎШ АНМАСЛИК 
Ҳ А ҚИ ДА
Томирдан қон олмоқ фойда баҳор чоғи, 
Дори-дармон иш латсанг ҳам , қилсанг сурги. 
К айт қилиш га ёз фаслида ўзни ш айла,
Савдо ҳайдаш зарур эса кузн и пойла.
Ғарғара қил, тишингни юв, мисвок23 ишлат, 
Оғиз, танглай тоза бўлур, қолм ас иллат. 
З аҳар танғиб келса, бўшат, эринмагил,
41

---

Тез ҳайдагил, қонинг фасод қилм ай ҳосил. 
Кир-чирингни даф этиш га ҳам м омга бор, 
Зудлик билан қуш дай бўлгил ҳам беғубор. 
Т озаламоқ бўлсанг теринг кирдан тамом, 
Баданингни пок этм оққа керак ҳаммом. 
Жимони-чи, ёш лар баж о этсин, майли,
Холи бўлсин бадан дарддан шу туфайли. 
Ўзи озғин, ўрта ёшли, тани нимжон — 
Б ўлганларни қайтар ундан, ж им о — зиён. 
Ғизодан сўнг гар ж азм этса ж им ога ким, 
Н иқриз24 каби кўп дардларга бўлур м аҳкум . 
Ж имо кўпи заиф айлаб, толиқтирар, 
Ж исмга кўп дарду алам йўлиқтирар.
НАФСОНИЙ КА Й Ф И ЯТЛ АР 
Ҳ А ҚИДА
Ғазабланиш қ ўзғатад и ҳароратни,
Зарар этиб, олур тандан ҳаловатни. 
Дўрқиш совуқликни қўзғар, ўйнаб юрак, 
Ҳ аддан ошса, баъзан одам бўлгай ҳалок. 
Шоду хуррам кечса ҳаёт яйрар бадан,
Эт семириб, анднн етгай зарар баъзан. 
О зғинларни ўлдирадн ц а й гу бешак, 
К им ки озмоц эса, унга қайғу керак.
К А С А Л Л И К С А Б А Б Л А Р И
Ҳ А ҚИ ДА
Совуқликни пайдо қилган нарса танда — 
Б аъ зан бузар тартиботни бор баданда. 
Н аш а киргай совуқлшска ҳароратдан, 
Цор аслида совуқ эрур табиатдан25.
Очлик эса руҳ ғизосин айлар адоғ,
Тан гўёки ёғи тугаб қолган чироғ26. 
Ортиқ тутиш қам рар ҳароратни чунон, 
Иссиқ кетиб, совур баданлар кўп ёмон.
42

---

Ҳ аракат кўп оғир бўлса руҳ бўшашур, 
Совур ж асад, дармон кетиб, дардинг ошур. 
Роҳат ичра яш ар ки м ки юрса салқин, 
Вурқсираб ўчган мисоли чўғ ўтин.
Қ алин бўлса баданда гар кийим-кечак,
Бор оловни ўчиради бўгиб бешак.
Б адан совур бўлса агарда у ковак,
Бор ҳарорат тарқалади, мисли ғовак27.
Ю РАК И Ш Л АРИ ҲАЦИДА
Бир хил уриш, мароми бир бўлса юрак, 
Соҳиб ю рак соғломлигидандир дарак. 
Томир уриш маром идан чпқса агар,
Д арду ал ам борлигидан бергай хабар. 
Томир уриш аслига ra p бўлса хилоф, 
Д арду ал ам кўплигига қил эътироф. 
Томир уриш ҳар акати турли-туман,
Ҳ ар бирининг ўзига хос бордир замон. 
Ю рак тез-тез ва асабий урса агар 
Етган бўлур унга ҳароратда асар. 
Беҳол-беҳол бўлиб сийрак зарб ургани — 
Совуқлиги ортиб, мадорсиз тургани.,.
ТЕРЛАШ Ҳ А ҚИДА
Эсингда тут, ушбу эрур дард белгиси — 
Рутубатли касалда кўп тер бўлгуси. 
Гоҳо-гоҳо тер чиқса-чи, бундай эмас,
Б у тер киши табиати кучи, холос.
О қарган тер чикса агар тандан қат-қат, 
Бадандаги балғам га бу чин далолат. 
Сариқ чиқса бнлгил, дардинг сафроси бор, 
Мабодо тер i{opa, дем ак, савдоси бор. 
Қ изил бўлиб кўринса тер касал қондан, 
Ш унга ўхшаш далолатлар келур таъмдан.
43

---

Сую
1{ тер хилт ичра бўлмиш латофатдан, 
Ц ую ц тер эрса ул ғализ — касофатдан. 
Терласа гар буткул аъзо тан учун соз, 
Ёлғиз аъзо терласа, бу ёмон мараз. 
Вақтида тер чиқса, касал огоҳ бўлур,
Шу тер билан шифо унга ҳам роҳ бўлур. 
Б у тер яхш и, м ақтовларга сазовордир, 
А кси ўлса, бехайр ўлур, дилозордир...
САФРО ВА САВДО ҲАҚИ ДА
Сафро агар келса голиб бадан ичра,
Кўзинг кўрар сарғайиш ни тери узра.
Оғзи аччш{ бўлур к ак р а ютган каби,
Бемор бўлур иш таҳасиз ва асабий. 
Ошқозони ачиш ади, қусар сафро,
Шу боисдан ич кетиш и бўлур пайдо.
Уйқу қочиб, кўз киртайиб, ҳоли ёмон,
Оғзи қақраб, тили қурғаб, ранги сомон, 
Ш унда гоят сариқ бўлур сийдик туей, 
Терилари кўпчиб кетиб, оггай эси,
Емак емас, лек таш надур, ғамгин, ўсол, 
Уйқуда ҳам ўртанади ёнган мисол.
Томир уриш ҳам суст бўлиб, қизир бадан 
Иссиқ сувда агар чўм илсанг кўп замон. 
Ёзда эса л аззатл и зўр, ширин ем ак — 
Сафрога зўр келиш ини билмоқ керак. 
Б алгам агар голиб келса хилтлар узра,
Бош огригай, уйқу келур, тинмас сира. 
Танбал бўлур ю рм акка ҳам , фикри саёз, 
Телбалардек қадам босар, довдир м иж оз. 
Сўлак оқиб, юзи салқиб тортар хунук, 
Р ангда оқиш лик юз берар кайф и сўник. 
Томир уриш ҳам беқарор ва суст бўлур, 
Пешоб қую қ, алл ақан д ай бир тус бўлур. 
Б улар чанқам айди, гарчи куяр юрак, 
Б алғам ш ўри ва сассиғи — дарддан дарак. 
Совуқ м иж оз устига ҳўл ғизо есанг, 
Қ ариликка, қиш-қировга бефарқ эсанг,
44

---

Р иёзат чекмасанг, яна кўрм ай даммом, 
Билиб-билмай таом узр а есанг таом 
Гар м ам лакат сернам, ян а серс-ув эрур, 
Бундайлар туш ида денгиз, дарё кўрур. 
Босин
1{ираш бузар доим уйдусини, 
Қ уввайи дазм тузатолм ас Қ айлусини28. 
Б улар бари ихтилофи саломатдир, 
К асалликдан сўзлагувчи алом атдир.
Сен бундайин белгиларга дил наззора, 
А ларнинг даф ъига ш ошгил, айла чора.
КА САЛ ЛИ КН И БИЛДИРУВЧИ 
Б ЕЛ ГИ Л А Р Д А Қ И Д А
Улим хавфи баъзи дарддан бергай нишон, 
Б аъ зи белги соғайиш дан сўзлар дамон. 
Таъриф лайм из белгиларни сифати-ла,
Б у далиллар билишга бир м удаддим а. 
К асал одам далокини англасаким ,
Узни шунда даволаш дан тияр даким .
Б ўлса к ас ал соғайиши унга равш ан,
Очид сўйлаб, касал дилин этар гулшан. 
Белгиларнинг аввали ш у : ф урсатлардир> 
Ф урсат ичра турли-турли офатлардир. 
Б и лм ак керак дард кечарм и оғир, енгил, 
Дисда, узод муддат ичра — узил-кесил. 
Д ард касоди нечук пайдо — ш унга дараб, 
Табиб м уддат белгилайди адвол сўраб.
КАС А Л ЛИ К ДАВРИНИ БИЛИШ
Д А Д И Д А
Д ар к асалли к даври бўлур турли-туман,
Д алок, даёт юз беради, ш ундай замон.
Д ард бошланиш, авж га чидиш, тугаш пайти —
45

---

К елур ўлиш ё соғайиш, хатар қайтиб. 
Тўртилам чи, дард пасайиш вақти дерлар, 
Улим бўлмас даво янглиш бўлмаса гар.
Дард бошида аъ зо лар га етгай зарар, 
Заиф лиги бошда иш лардан юз берар.
А хлат, тупук, сийдикдаги чўкм а тамом 
То етилув кўрингунча этгай давом.
Улар таъсирида бўлгай иситма ҳам,
Навбат ила келур, дардга бўлиб ҳам дам . 
By долдан сўнг тугаш даври бошланур, бил, 
Етилиш инг тўла кўрсанг гар муттасил. 
Бунда дарднинг тутиш даврн кўп бўлмагай, 
Юз бериши кам -кам бўлур ва пайдар-пай, 
Дард кам айиш томон юрар ушбу замон, 
Соғайиш юз бериб, тугар касод-буҳрон.
Гар кўринса к асаллард а бу алом ат,
Дилин шод эт, долгусидир у саломат.
Зеро, бундоц бир паллада ўлим бўлмас,
Даво янглиш бўлмас экан, касал ўлмас.
Ё бир офат юз берсаю келса вабо,
Улум бўлур, тиш дан29 агар елса даво. 
К асалликнинг чегарасин билсанг қайда, 
Енгил ғизо берсанг, ундан келур фойда. 
Дард ариса ғизони сен ўртача қил,
Б ахту иқбол келиш ини м уқаррар бил. 
Охирги давр касалли кд а кечса, албат, 
Енгил ғизо бермодни ҳам такқа тўхтат.
КАСАЛЛИКНИНГ УЗУН-ДИСДАЛИГИ 
ҲАДИДА
Ҳар бир касал м аълум муддат талаб қилар, 
Бир хиллари дисда, ам м о ўткир бўлар, 
Б алки касал вафот этар, топмай наж от.
Ё соғаяр дарди бўлиб хору касод,
Етилмоқ ҳам , дард вақти дам шитоб бўлур, 
Оғир бўлур, бемор доли хароб бўлур.
Бундай дарднинг бош лаш шш бўлур қисда,
46

---

Уни билиб, чорасига тадбир айла.
Ғизони м ўл қабул қилса агар бетоб.
Ҳ азм и оғир келиб, бўлур қуввати соб. 
Бўлсин ғизо миқдорида мезон тиниқ,
Сафар аҳли овқатидек қатъий аниқ. 
А лом атлар аммо оғир келса агар,
Ва уларда зоҳир бўлса хавф у хатар,
Қ увват кетиб, мадор агар битса ёмон, 
А қл-ҳуш да кўринса гар, турф а нуқсон, 
К ўтарм аса дардни касалнинг қуввати, 
Д ем ак, унинг я ц и н  эрур ҳалокати. 
Б елгиларнинг ёмонлиги, савдойилик,
Б у аҳволни аён ай лар бўлса билик.
Бир хил дард бор, давом этар узоқ замон, 
Унга унча йўлиқм агай лекин инсон. 
Куритади тинкангни кўп, айлайди сил,
Дони кетиб, озиб ўлар, мисоли қил,
Бундай касал кўп вадт ўтиб топгай шифо, 
Д ард етилиб ҳам тарқалиб, бўлгай адо. 
А нгла ани енгил содир бўлиш идан,
Б ундай дарднинг табъи совуц келиш идан. 
У ндайларнинг озайтирм а таомини,
Й ўдотади қувватини, оромини,
Б у и к ки хил бетоблик ичра бегумон 
У зун-қисқа эмас, дард бор — ўрта-миён.
Б у хил дардм анд киш иларга бергил ғизо — 
У ртача бер, м уътадили бўлгай раво.
БУҲРОН ҲА ДИ ДА
Танда шитоб ўзгариш лар бўлса аён,
Б ундоц дардга д е й и л ад и : дарди буҳрон.
Б у ўзгариш — м аш аққату палласидлр,
Д ард ила наф с кураш ида бўлур зоҳир.
Оз вақт ичра бунда одам топар вафот,
Ё хавф кетиб, ўлим ариб қайтар ҳаёт,
Б ўлгай кураш ва олишув чин можаро, 
О дамдаги қувват билан и лл ат аро.
Ғолиб келиб кувват, агар кетса буҳрон, 
Ш унда одам сиҳҳат топиб, қолгай омон.
Ё дард ундин ғолиб келса топар вафот, 
Ш унда ҳаёт майдонини олур мамот.
47

---

БУҲРОН — КАСОДНИНГ ХИЛМА-ХИЛ 
ТУ РЛА РИ БАЁНИДА
Олти хилдир дардда бўлган ўзгариш лар, 
Ш у хилдадир енгилланиш , дард ариш лар. 
Оз вақт ичра киш и ж исм и фориғ ўлур, 
Соғайишга, дурустликка юз ўгирур.
А ввал бошдан кўринади касал шодон,
Б у хайрли алом атдир, яхш и буҳрон.
Гар аксига ўзгарса ҳол тезу ж адал, 
Ҳ алокатга олиб борур охир аж ал.
Бу аснода табиб бўлур кўп ҳангу м ан г; 
Ҳ алокатли буҳрон уни айлайди танг. 
Учинчи хил ўзгариш з$ам кўп суст бўлур, 
Оқибатда к ас ал ҳоли дуруст бўлур.
Бундан берироқда дардда бўлмас буҳрон, 
Бемор оз-оз сиҳҳат топиб, қолгай омон. 
Тўртинчи бир ўзгариш ҳам бўлмас шитоб, 
Дарди ошиб, ора йўлда қолур бетоб. 
Бундай пайтда қуриб борса силла — ёмон. 
Дард зўраяр, кетган сайин кувват, дармон. 
Беш инчиси — ўртачадир ўзгариши,
Улим сари етаклаш дир унинг иши,
Лекин бордир яна битта аж иб буҳрон, 
Вақти билан етаклар у ҳаёт томон.
Б у и ккала буҳрон ш ундоқ мураккабдир, 
Қачон кўрсанг бир-бирига зидлик қилур30. 
Дуруст буҳрон пайдо бўлур дард сўнгида, 
Бемор танда 
1{увват устун бўлур унда. 
Буҳрон билан билмоқ лозим уч нарсани, 
Бу маънони англам оқлик бурчинг саш ш г. 
Тугаса бир дард^аламнинг гар буҳрони, 
Н има билан тугаш и ҳам м аълум ани.
Ҳ ар бир буҳрон келиш ини айтадиган — 
К учли белги бўлур, уни этдик баён. 
Афт-ангори телбасимон, телбамисол,
Ҳоли ёмон, қулоғида оғриқ, ўсал.
К ўз ёш oi{ap ҳеч тинмайин, келгай малол. 
Безовтадир, уйкуси кам , сармаст, хиёл. 
Дарди ошиб, к ўзларидан уйқу ўчар,
48

---

Гоҳ бўйнига, гоҳ кўксига оғриқ кўчар. 
Гоҳ-гоҳида чўчиб туш ар, кў з уйқуда,
Тез уйғонур қолган каби тўлқин-сувда. 
Тиш ларини қайрайди у ғаж ир-ғуж ир, 
Д арди қўзиб, ҳа деганда бурун қичир. 
Б аъ зан қолар там ш анганча, лабни сўриб, 
Л аб таноби қочар гоҳо, гоҳ гезариб.
Тез-тез наф ас одат бўлур бу дард учун, 
Н аф аслар хам совуқ, ам м о чуқур-узун. 
Томир тез-тез уриб, гоҳо қизир бадан, 
Й ўтал тутар келиб худди ғарғарадан.
Доим ю рак ўйно
1{, гарчи оғир ётар,
Сапчиб туриб, ўз-ўзича юриб кетар,
Оғрир қизилўнгач, оғрир томоқ давом, 
К ўнгли айниб, маъюс, ғам гин боқар мудом. 
Гоҳ-го^ қовурға ёнида санчиқ бўлур,
Оғриқ, алам ўткирланиб ач ч и қ бўлур. 
Дорин оғриб буйракка ҳ ам келади зўр, 
Бетоб учун бу хил огриқ оғир келур. 
Зўрайса гар олатда оғриқ ул замон, 
Зирқирайди орқа тешик ё бачадон.
Б арч а бўғинларга алам , оғрш{ елур, 
Б аъзи си тишдан, баъзиси ичдан келур. 
Яхш и буҳрон кези оғриқ, алам лар зўр 
Б ўлса, билгил, бу яхш идур, дард тузалур.
УЛИМДАН Д А Р А К БЕРУВЧИ 
БЕЛ ГИ Л А Р ҲА ДИ ДА
Нурни ёқтиришмас, сўник қараш лари 
Ю зни ш артта бурар, оцар кў з ёшлари. 
К ўзнинг қири тораяди, тортиб кичик 
Эснов йўғу дарча мисол оғиз очиқ. 
Б ўш аш ади и кки қўлу и к ки оёц,
Ч алқан часи ухлаб қолар чарчаган чоғ. 
Б ундай касал тўш агида ёта олмас, 
У йқусираб оёқ-қўлин ёпа олмас. 
И лаш гандек гавдасига гўё ип-тук, 
Гумонсирар, ц и ла ц  қилар қизиқ-қизш р 
Д ард сўнггида оғирлаш ур қўлу оё^,
Бир нарсага тикилади ж у д а узоқ.