Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол
Download 56 Kb. Pdf ko'rish
|
Salomon va Ibsol. 22
|
ШЕЪРСАНЪАТИ
Энг аввало биз ш уларни айтмещчимиз: Ш еър одатда образли сўзлардан иборат бўлиб, у бнр-биршд тенг ҳам да вазнли гаплардан тузилади. А рабларда эса шеър қоф ияли, бундан ш еърларда маъ- лум ҳисобда ритм бўлиши туш унилади. Бир-бирйга тенг булишнинг м аъносига келсак, бунда ундаги ҳар бир гапнинг ритмли қисм лардан тузилганлиги туш у нилади. 87 Биринчи фасл135 Ш Е Ъ Р Ҳ А Қ И Д А УМУМИЙ ТУ Ш УН ЧА, Ш Е Ъ РИ Й Ф ОРМ А Ҳ А М Д А Ю НОН Ш Е Ъ Р Н А В Л А Р И Д А В И Д А 136 Энг аввало бнз ш уларни ай тм о қч и м и з : 137 Ш еър одатда образли сўзлардан 138 иборат бўлиб, у бир-бирига тенг ҳам да вазнли гаплардан ту- зилади. А рабларда эса шеър қофияли, бунда шеър- лард а м аълум ҳисобда ритм бўлиши туш унилади. Бир- бирига тенг бўлишнинг м аъносига келсак, бунда ун- даги ҳар бир гапнинг ритмли қием лардан тузилганли- ги туш унилади. Одатда бунда сўзнинг аввалги ритми билан кейинги ритмининг вақтлари бир хил келиш и ке- р а к 139. Ш еърнинг қофияли бўлиши м аъносига келганда шуни айтнш керакки, ҳар бир қофиядош сўзларнинг охири бир хил ҳарф — товуш лар билан тугалланиш и керак. Ш унинг учун мантиқш унос назари аслида ш еърнинг хусусиятига қаратилиш и керак эмас, бор- дию унга з^аратиладиган тақдирда ҳам, у ф ақат ш еърга образли айтилган сўзлар бўлгани учунгина, ф ақат у шу нуқтаи назардангина қарам оғи мумкин^ холос. A m m o ш еърдаги вазн нуқтаи иазаридан қараш га келганим изда, у ҳолда мусиг$ашунос вазнга мусиқа- вийлик назарияси ва гарм ония нуз^таи назардан з$а- райди, арузш унос эса унинг бўлак-бўлакка аж ралади- ганлиги ва ундай нарсалар дунёдаги ҳар бир халқда қандай усулда иш латилаётганлиги нуқтаи назаридан эътибор беради, қофия илми билан ш угулланувчи — қофияш унос эса ш еърга қоф ияни қандай қўйилганли- ги нуқтаи назаридан қарайди. Ш унинг учун мантиқшу- нос ш еърга уни образлилиги ж иҳатидангина дивдат қилмоғи керак. Образли днлиб айтилган сўз киши ру- хинн ўзнга бўйсунднрадиган бир ҳолат касб этади. Бу 89 ш ундайки, м аълум бир иш лар киш ига кўринмасдан, улар ҳақида бирор фикр юритилмасидан ва уни эъти- роф этилмасдан туриб, улар киш ига хуш келади, баъзи- ларидан эса киш и ўзини тияди. Бир сўз билан айтган- да, бундай нарсадан одам безовталанади, лекин бу бе- зовталик онгли равиш да бўлмай, балки нафсоний — руҳий таъсирланганлик натиж асида бўлади. Бундай ҳолатда ўша айтилган сў злар 140 тўғрими ё нотўгрими унинг учуй бунинг аҳам ияти бўлмайди. Ч унки асли — табиатида рост сўз ҳеч м аҳал образли айтилган ва ё образли айтилм аган сўзларга ўхшамайди. Бордию ундай сўзларга иш ониладиган такдирда ҳам унинг таъсир кучи сезилмайди. Бунда у нарса иккинчи м арта, ҳатто бошқа бир йўсинда айтилса ҳам ш ундай бўлади. К ўпинча ш еър ўз таъсир кучини кўрсатиб, киши- ни безовта қилолган таедирда ҳам , бироц ш еър бу таъсири билан одамда ҳали ишонч ҳосил қилолм айди. Б аъзи д а ш еърда айтилганларнинг ёлгондан иборатли- лиги очиқ-ойдин сезилиб туради. А гар муҳокот — тақ- лид икки нарса ўртасида бўлиб қолгудай бўлса, гарчи у ёлғон бўлса ҳам наф с ҳ аракатга келади. Ш унинг учун бир нарсанинг тавсифи нафсни ҳ ар ак атга келти- радиган нарса хусусида бўлса, бунга аж абланиш керак ҳам эмас, чунки у тўғри бўлган бўлади, ҳатто ш ун дай бўлиши зарур ҳам туюлади. Ш униси ҳам борки, одам лар тасдиқ — ишончга қараганда ҳам , ўз табиати бўйича, образли фикр қилиш га мойилроқ бўлиш ади. Одамларнинг кўпчилиги мабодо тасдиқни эшитиб 1{ОЛ- гудай бўлса, уни ём онлайдилар ва ҳатто уни рад эта- дилар. Т ақлид қилиш да одамни тааж ж уб га келтира- диган бир нарса бор, лекин бу тааж ж уб рост учун бўлмайди, албатта. Ч унки ростнинг ўзи маш дур нар са, у бамисоли ҳ ам м ага м утлақ м аълум га ўхшаб кета- ди, унинг укчалик таровати — қизиги ҳам йўқдай ту юлади. М аж ҳул сидқ — ном аълум рост эса унчалик дш{- қатни ўзига тортадиган ҳодиса ҳам эмас. Мабодо тўғри сўз сал ўзгартирилсаю , одатдагидай айтилмай- диган бўлса ва бунинг устига унга унча-мунча нарса- лар кўш илган бўлса, у ҳолда бу нарса инсон руҳига хуш келади. Б алки бундай сўзларни образли қилиб ва 90 рост айтиш ҳам мумкин. Эҳтимол, шу билан образли гаплар орқали эътибор рост ва туйғулар томонга қа- ратилган з^ам бўлади. Н атиж ад а, образли ra n ҳам, рост ҳам м аъ қ у л бўлади. Бундай ҳолда образли гаплар тааж ж у б га сазовор бўлади ва ундан киш и руз^и лаз- затланиб, енгил тортади. Н арса ёки ҳодиса айтилганга мувофш{ келгудай бўлса, уни рост деб қабул қилина- ди. Образли ra n эса, сўз қандай айтилган бўлса, ўшан- дай ҳ ар ак ат қилиш га 1{аратилган бўлади. Рост эса, ra n нима хусусида бораётган бўлса, ўш анга қаратил- ган бўлади, яъни у гапнинг асосидаги ҳолатнинг руҳи ҳақи д а фикр юритади. Ш еър ф ақат одамларни тааж ж уб га солиш учунги- на айтилиш и мумкин. Яна ш униси ҳам борки, шеър иж тимоий бурч м ақсадлари учуй ёзилади. Юнон шеър- лари ҳам худди шу м ақсадларни рўёбга чиқарган. И жтимоий бурч м ақсадлари эса уч хил ж инсдаги иш- ларнинг биридан иборат: яън и м аш варат — маслаҳат- лаш иш , келиш мовчилик ва қарама-қарш иликдир. Ш еърдагн хитоба — риторика шу м ақсадларни ам алга ошириш учун қатнаш ади. Бироқ шуниси ҳам борки, хитоба тасдиқ — тўғрини қўллайди, ш еър эса образ ли фикрлаш ни ишга туш иради. Эҳтимол тутнлган рост чекланган ва чегараланган бўлади. У ларни навларга бўлнб, ўз ж ойларига ж ойлаш тирнш мумкин. Аммо образли гаплар ва тацлидлар чекланмайди ҳам, уларнинг чегараси ҳам бўлмайди. Н имаики чек ланган бўлса у ё м аш ҳур бўлади, ё бўлмаса у яц и н — таниш бўлади. Бунда м аш ҳур ҳам , таниш ҳам шеър- да таҳсинга сазовор бўлмайди, таҳсинга ф ақат бадиий- лик ва иж одийлик сазовор бўлади, холос. Одатда хаёл сурилиб образли қилиб айтилган гап лар кўп нарсаларни баж аради, улардан бир хиллари сўзларнинг айтилган вақти ва бу вақтнинг муддати билан алоқадор бўлади141. В ақтнинг муддати эса вазн дегаиидир. Бош қалари эса сўзлар мусиқаси, оҳанги- дан эш итнлган товушлар билан, ундан бош қалари эса мавҳум туш унчалар билан боғлиқ, ян а бош қалари эса ўша эднитилган товушлар ва туш унчалар ўртаеида ай- лакиб юради... ...Тааж ж убли бўлишининг боиси ш уки, айтилган сўз — м улоҳазаларда ҳийла — усул иш латилм аган бў- 91 лади, ҳатто фасиҳ сўзининг ўзи ҳам ҳеч қанд ай сунъ- ийлик иш латилм ай талаф ф уз 1{илинса гўзал чи тали. Ё бўлмаса ҳеч қандай сунъийлик иш латилм аса, шу сўзнинг маъноси тааж ж убли ҳолда ғариб кўрина- дп. Маънода бўлган одатдан таш қари ҳайратланиш ўша тақлид ва образли фикр қилиш дан, ундан ю зага келадиган тааж ж убланиш эса маънода қўл келган ҳийла — усулдан келиб чи қад и 142. Бу эса ё ж ум лад а м авж уд бўлган ж ўн — соддалик ва ё ундаги м ураккаб- лилик натиж аси ўлароқ содир бўлади. Л аф зда қўлла- ниладиган усталиклар саж ъда, вазн ўхш аш ликларида, сўзларни нафис қилиб тизиш да, тарсиъ, унинг маъно- ларн ўзгариш кабиларда ва «ал-Хитоба»да 143 айтилган долатлар орқали юз беради. Б у ерда бўладиган барча ҳийла усуллар сўз бўлакларининг ўзаро муносабатн, уларнинг бир-бирига бўлган нисбатида содир бўлади. Бу нисбат ё уларнинг ш аклан бир-бирига ўхшашлигн- да, ё бир-бирига тескари — мухолиф келиш лигида кў- ринади. Бир-бирига ўхш аш лиги эса ё тўла-тўкис бў- лади, ё нуқсон — кам чилиги бўлади. Бпр-бирига теска- рилнк хам худди ш унга ўхшаб ё тўла-тўкис, ё бўлмаса ну 1{сонли бўлади. Буларнинг ҳаммаси ё лаф зларга қараб, ё унда келган м аънога 1{араб бўлади. Л аф з — сўзлар бўйича содир бўлса ё сўзларда бнрор нарсага ишора қилиш га ноқислик сезилади, ё бўлмаса бу сўз- лар бирор м аънога далолат қилиш дан маз$рум бў- лади. Чунончи, адавот — бўлак ва ҳарф ларни олсак, булар сўзларнинг бўғинлари саналадн ё бўлмаса бу лаф злар ж ўнгина бир нарсага, ё м ураккаб бир лаф зга далолат қилади. М аънога қараб бўладиганлари эса ё маъноларн ж ўнлнги, ё маънолари м ураккаблиги би- лан бўлади. Буларни бнрннчи қисмидан бошлаймиз. Дастлаб шуни айтиш керакки, биринчи қисм бўйнча бўладиган сийғаларда сўз бўғинларш ш нг ё олди, ё охири ўхшаш бўлади. Тизим — муроссаъ деб аталган тартиб худди м ана ш ундай бўлади: Дами кетгач кесмайди қилич, Тиғи бўлмас борганда куннинг114. Б у ерда адавот — частицалар уйцашиб келадилар, улар ё ш аклда бир-бирига ўхш айдилар, ё бўлмаса бир- бирига қарам а-қарш и м аънода бўладилар. М асалан, араб тилидаги «мин» (дан) ва «ила» (га) бир-бирига царам а-царш и м аънода бўлса, «мин» (дан) ва «айн» ҳам д а «нун»дан иборат «ан» (дан) бир-бирига ўхш аш ш акллард аги частицалар саналади. А ммо и к к и н ч и ц и с м бўйича келадиган ва бир-би рига ш ак л ж иҳатд ан тўла-тўкис ўхш аш сийға — ш аклларга келсак, улар байтларда такрорланадиган сўзлар бўлиб, улар, грам м атик ж и ҳатд ан бир-бирига мос келса ҳам, бироц асл м аъно ж иҳатидан тескари ке ладиган сўзлардир, ё бўлмаса м аъно ж иҳатдан тўғри келса дам, грам м атик ж ид атдан бир-бирларига мос келмайди. Бир-бирига нодислиги билан ўхш аш бўлган ш акл ларга келсак, булар ё негизи бир-бирига яцин бўлган сўзлар, ё бўлмаса дам м аъно ж идатдан, дам грам м а тик ж ид атдан бир-бирига яцин бўлган сўзлар бўлади. Биринчисига мисол дилиб «айн» (булод) ва «айн» (кўзлар)ни келтирсак бўлади. И ккинчисига мисол ди- либ «шамл» (гуруд, бирлик) билан «шнмол» (томон)ни олсак бўлади, учинчи ва тўртинчига мисол дилиб «ал-форид» (хушдомат, тезюрар от) билан «дл-дориф» (ўткир, м одир)145, «азим» (буюк) билан «алим» ёки«ас- собид» (янги, тоза) билан «ас-собид» (сузувчи) ва ёки «ас-сидод» (уйдусизлик) билан «ас-судо» (мудраш, эътиборсизлик, кичик айид ю лдузи)ни келтириш м умкин, Б улар сўзларда учрайдиган дам оданглик ж идати- дангина бир-бирига ўхшайди. Мана ш ундай ўхшаш- ликлар сўзларда маъно ж идатидан дам бўлиши мум кин. Б ундай долда улар бир-бирига мутародиф — си ноним бўлган икки сўздан иборат бўлади. Уша икки сўзнинг бири бошда сўз муносабати билан айтилган ёки бўлмаса, унга ўхшаш бўлганлиги ж идатидан ай тилган ва янгича муносабат-ла бу сўз ундан бошка- род м аънода истеъмол дилинган бўлиши ҳам м ум кин. Чунончи, «кавкаб» (юлдуз) билан «нажм» (юлдуз, ўт)ни олсак, кейингисида унинг «ўсимлик* маъносн н азарда тутилган бўлиши ва бу сўз аввалгисига сино 93 ним бўлиб келиш и ҳам мумкин. Ё бўлмаса ўқ билан камонни олайлик. Б аъ зан булар билан осмон жисмла- ри — м аъдан ҳам н азарда тутилади. Ш акли бир хилу маъноси бир-бирига ўхш ам аган сўзларга келсак, у ҳолда бундай сўзлар ўзининг сўз- лиги ж иҳатидан бирн иккинчисидан фар 15 килмайди. Б у ҳолда у ўша ўзи донг чиқарган м аънода келган бўлади. Б у усулда иш латилган сийга — ш аклларда сўз бирикмаси ё и к ки сўз келса, уларнинг бири му- ай ян бир маънога, иккинчиси унинг тескари маъноси- га ёки унга ўхш аш м аънога тўғри келади, бу унга му- носиб ҳам келади, ҳатто унга яц и н м аънода бўлади. Бу ҳолатда у ўз айтилмоқчи бўлинган м аъносидан ўз- гароқ м аънода истеъмол қилинган бўлади. Чунончи, «Савод» (қоропгулик) деганда қиш лоқлар 146 тушуни- лади. «Баёд» (ок), «ар-Раҳма», «жаҳаннам» ва ш унга ўхш аш сўзлар ҳам худди ш ундай кўчм а м аънода иш- латилади. Учинчи қисм бўйича келадиган ш аклларга кел сак, улар бир-бирига ўхш аш сўзлардан иборат бўлади. Б у хил сўзлар я к к а ҳолда турланадиган бўлаклардан тузилган бўлади, улардан тартнбли ж ум лалар ярати- лади ва улар ўзларига ўхш аганлар билан таққослана- ди, ё бўлмаса уларнннг сўзлари содда — ж ўн бўлган ш аклларнинг биридан тузилган бўлади ва ўзига ўхша- гани билан таққосланади. Бир-бирига ўхш ам аган ж ум лаларга келсак, улар- да иккита м ураккаб ж ум ла ўртасидаги бўлаклар тар- тиби бир-биридан бошқа-бошқа йўсинда келади, бунда ё ra n бўлаклари қатнаш ади, ё бўлмаса бўлаклар бу ишда қатнаш майди. Тўртинчи 1{исм бўйича келган ш аклларга келсак, уларда бутунлай бир-бирига ўхш аган ш акллард а к ел а диган байтдаги бир м аъноли сўз турли ш аклда такрор- ланиб иш латилади. Ў хш аш ликлари тўла бўлмаган сўзларга келсак, улар алодида ва бир-бирига қарама-қарш и бўлган ҳол- да, ё бўлмаса мутаносиб бўлган ҳолда келади. Б у худ ди камон билан н айза — ўц ҳам да ота билан ўғил маъ- нолари каби. Б улар бир-бирининг нисбатида, мутано- сибликда бир-бирига ўхшаб к етади 147 ҳамда улар истеъмол қилиниш нуқтаи назаридан ҳам бир-бирига 94 муносиб келад и 148, бир-биридаги м авж уд маънони ю зага чи қариш д а149, шу билан бирга ҳам исмда, ҳам нисбий- ликд а иш тирок этади. Биринчи м и со л : М алик — под- ш оц ва а 1$л, иккинчи мисол, камон ва найза, учинчи мисол, қуёш ва ём ғир150. Ш еърда буларнинг бир-бирига ўхш аш бўлганлик- лари сабаблари к ўрсатилади151, балки кўрсатилмайди ҳам. Бордию унинг сабабларига иш ора қилинган (яъни кўрсатилган) бўлса, эҳтимол, у ўзича ш ундай чиқиб колгандир ёки зарурат такозоси билан ш ундай бўл- гандир. Сўзлар бир-бирига зид м аънода келадиган бўлса ё улар бутунлай тескари м аънода, ё бўлм аса ш унга ўх- ш аш бўлади. Бордию қарам а-қарш и м аънода келиш и ноқис — тўла ю зага чиқм аса, у и кки нарса ўртасида — унинг аксига ўхш аш и ё бўлм аса ш унга муносиб кела- дигани билан ўхшаш бўлиши керак. Ёки икки та акси га ўхш аш и ва ё шу икковига муносиб бўладиганлар- га ўхш аш и лозим. Б аъ зан ш еърдаги зид м аънолилик сабаблари айтилган, баъзида унинг сабаблари айтилма- ган, яъни сўзнинг ўзида бўлади. Беш инчи қисм дагиларга к ел са к 1 улар бир-бирига ўхш аш ж иҳатидан м ураккаб м аънолардан тузилган бўлади, лекин уларнинг бош қалари эса тартиб 152 нуқ- таи назаридангина бир-бирларига ўхшаб кетадилар ё икковининг ҳам сўз бўлаклари бунда иш тирок этади153. Бир-бирига тескари бўлиб келадиганларга келсак, улар тузилиш ж иҳатидангина бир-бирига тескари ке лади ё бўлмаса сўз бўлаклари иш тирок этгандан ке- йин тартибда тескари келади. Ё бўлмаса бўлакларда иш тирок этм аган ҳолда ҳам тескари келиш и мумкнн. Б у тақсимотга кирганлар, худди ўша айтилгандек ё ундай, ё бундай, бўлмаса у бундай, бу ундай бўлган- лар қаторига ки рад и 154. Бунда худди ж ам ва ажратиш - да «сен, ф алончи ва биз» ибораси иш латилганидек 350- лат содир бўлади. Гўё сен «гимора» (ичиладиган, тот- ли сув) сану, лекин анови киш и бўлса, «зиоқа» (ичиб бўлм айдиган шўр сув) дейилганидек. Бу худди яш аш учун у нарса орзу этилади-ю, лекин унинг яш инидан чўчиб туриладиган нарса н и м а155, дейилганининг баё- нида иш латиладиган «юражжи» ва «юттаций» сўзла- ри билан м ақсад ифодаланган кабидир. 95 Қисқа қилиб айтганда, бир канча ш еър ш акллари мана ш улардан иборат. Ю нонлар ўзларининг м уайян бир истакларини ш еър билан ифодалаш га интилган- лар. Улар ҳар бир м а^садни алоҳпда-алодида вазн би л а н 156 чегаралаганлар. А на ш ундай шеър турларининг бирини трагедия деб атайдилар. Унинг гўзал ва ёқим- ли вазни бор, у ўзида яхш илик ва яхш и одамлар билан инсоний ф азилатларни қам раб олган бўлиб, унда ўша- лар куйланади. Б у барча тавсифларнинг устига устак бош лиқ 157 бўрттирилиб мадз$ этилиши назарда тутила- ди. Б у вазнлар билан подшоҳларнинг ҳузурида ана ўш алар куйланган. К ўпинча, асарда подш одлари з$а- лок бўлса аза тутиш ганда навҳа тортиб — ўкириб йиғ- лаш ган ва м арсия (элегия)ларига н ағм алар қўшиб ку- чайтириш ган. Юнон ш еърияти навларидан яна бири дифирамба деб аталади. Уни ҳам мисоли трагедиянинг ўзидек де- са бўлади. Бироқ унинг ўзига хос алоҳида хусусияти бор, у ҳам бўлса ш уки, бу нав шеър м уайян бир ин- сон ё бўлмаса м уай ян бир халқни м ақташ гагина қара- тилган бўлмай, балки ум ум ан одамларни куйлайди. Ш еъриятнинг ян а бошқа навларидан бири коме дия деб аталади. Ш еъриятнинг бу навида ёмонликлар, разилликлар ва ҳ аж в қилинадиганлар зикр қилинади. Б аъ зан эса унга н ағм алар — м усиқа ё аш ула қўши- либ, ш еъриятнинг бу навида одамлар ва турли-туман ҳайвонлар қатнаш иб, қабиҳ одамларнинг хулқ-атвори зикр этилади. Ш еъриятнинг ян а бир тури ямб деб аталади, унда ж ам иятнинг з$ар бир соҳасида маш хур бўлган воқеа- лар, элга танш{ бўлган м аса л ал а р 158 зикр қилинади. Б у нав ш еърлар ўзида тортишувли м асалаларни ифо- далайди, унда уруш, ж а н ж ал , ғазабланиш , ғиж иниш каби кайф иятлар тасвирланади. Ш еър навларидан яна бирини драма деб аталади. Бу нав ҳам худди ямбнинг ўзи, ф ақат ш униси борки, бу нав — ж ан р воситасида эл аро танилган бир ш ахе ёки м аълум киш илар ҳақида дикоя қилпнади. Ш еъриятнинг ян а бир тури диақрам а дейилади. Б у қонуншунослар томонидан ҳаётда ёмон иш лар би лан м аш ғул бўлган киш иларни нариги дунё тушунча- си билан қўрқитиш учун иш латилган жанрдир. 96 Ш еъриятнинг яна бир тури эфи деб атал ад и 159. У я к к а навлардан бўлиб, бу нав ўзида олижаноб ва одат- дан таш қари қизиқ ҳам да қувноц воқеаларни баён ци- ладн. Бош ка бир шеър навига эпик-риторик 160 дейилади. Б у нав шеър сиёсат, қонунш унослик ва подшоҳлар ҳақи д аги хабарларни баён килиш да иш латилади. Яна бошқа бир шеър нави сатира (сатура) деб ат а лади. Б уни м усиқорлар ўз ритмлари, куй ҳам да бу билан боғлиқ бўлган нарсаларни бир-бирига уйқашти- риш учуй м ахсус ихтиро қилганлар. Одамларнинг ай- тиш ларича, м ана шу навда аш ула куйланганда уни эш итган дайвонларда одатдан таш кари бўлган ҳара- катл ар юз берар эмиш. Ш еър навларидан яна бирини фиюмута — поэма дейиш ади. Бунда яхш и ва ёмон ш еърлар битилади. Бу нав ш еър ҳам ўзи дам ж инс бўлганларга ўхшаб кетади. Ш еър навларидан яна бири эфиж онасовус дейи лади, буни Эмпедоқлус (Эмпедокл) ихтиро қилган. Бунда табиий ва бошқа тур илм лар ҳақи д а фикр юри- тилади. Ш еър навларининг яка бнрига акустика дейилади. Б у нав ш еър билан м узика санъати ўргатилади. Бун- дан бошқа ж бйларда унинг фойдаси тегмайди. 7— 1317 |
