Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол

Учинчи фасл
ШЕЪРНИНГ ДАСТЛАБ ПАЙДО 
БЎЛИШ КАЙФИЯТИ ВА 
ШЕЪР ТУРЛАРИ ҲАҚИДА
Инсон қувватида шеър тугилиш ининг икки саба- 
би бўлади: уларнинг бири тақлид — ташбиҳ 
билан 
лаззатланиш , иккинчиси 
эса ёш ликдан 
бошлаб шу 
таклиднинг инсон ф аолиятида иш латилиб келиниши, 
Мана шу хислат билан инсон барча тилсиз ҳайвонлар- 
дан ф арқ цилади. Ш у билан бирга инсон тақ лид бора- 
сида тирик м авж удотларнинг энг қобилиятлиси сана- 
лади. У ларнинг баъзиларида ҳеч қандай тақлид бўл- 
майди, баъзиларида эса м утлақ кам учрайди. Б у ё 
нағм а билан чунончи, тўтиқуш каби ва ёки м аймунга 
ўхшаб лаёқат ҳосил қилиш билан бўлади.
Инсонда бор бўлган тақлид фойдалидир. Б у билан 
инсон бирор нарсага ўхш атма қилиб, м аълум бир маъ- 
нога ишора цилади. Ўша иш оралар эса таълим ўрнини 
эгаллайди.
Ҳ атто агар иш ораларга ибора (интерпретация) ж ўр 
бўлса, у вақтда киш и онгида ёрцин ритмли м азм ун 
пайдо бўлади. Б у ҳолатнинг сабаби ш ундаки, руҳ бун- 
дан енгил тортади, ш авцца тўлади ва тацлид билан 
лаззатланади, дем ак, таклид лаззатланиш га сабаб бў- 
лади, ш ундай ҳолда ишора энг ўринли ж ойга туш ган 
саналади. О дамлар ж и ркан ч ва ифлос ҳайвонларш гнг 
суратларини кўрганда, у ҳақд а 
ўйлаб, фикр юритиб 
бу м анзарадан завқланадилар. Уша суратларни кўра- 
ётган одам лар ҳайвонларнинг асли ўзини кузатганла- 
рида, улардан ж ирканиш иб юз ўгирган бўлиш арди. Бу 
ўринда завқ берадиган нарса, чизилган суратнинг ўзи, 
чизилганлиги ҳам эмас, балки уларни бошча нарсалар- 
га ж уд а моҳирлик билан тацлид қилиниш идир.
Шу сабабдан билим эгаллаш
177
 фацат файласуфлар 
учунгина амас, балки, умуман, кўпчиликка завц бахш 
втади. Тўгри билим эгаллаш тацлид воситасида юзага
104

---

келяпт^. Б у билим киш и руҳида м авж уд бўлган му- 
ай ян бир фаолиятнинг акси саналади.
Ш унинг учун ҳам одам лар бу чизилган расмлар- 
га қараб, тасвир ҳам ўш а аслига ўхш аш қилиб яра- 
тилганлигини ҳис этиш гач, кўпроқ, ян а ҳам кўпроқ 
қизиқадилар. Бордию улар аслини олдинроқ кўришиб, 
уларни пайкаш м аганида завқланиш тўла-тўкис бўлмас 
эди. Ш ундай экан, улар ўша чизилган расмлар сифа- 
ти, ҳолати ва ҳоказоларни кўриб, улардан олинадиган 
л аззат олдингисига яқинроқ бўлган таадирда ҳам завц- 
лана оладилар.
И ккпнчи сабаб эса, одам лар табиатидаги компо­
зиция ва куйлар 
таълиф ига 
бўлган 
муҳаббатдир. 
Сўнгра асосий ra n куйларга муносиб вазнлар топиш- 
да қолган. Уларга 
эса киш иларнинг руҳлари м айл 
этади. Н афслар уларга мойил бўладигина эмас, ахта- 
риб топади ҳам.
Мана шу икки сабаб юз бергач, шеър туғилади. У 
киш и табиатига аста-секин сингиб, уна бошлайди. У 
кўпроқ табиатан шоир бўлганларда кутилм аганда ва 
табиий равиш да яратилади. У ларнинг ҳар бирида бўл- 
ган табиий сезги ва ўзига хос бўлган қобилиятга, ўз 
х у л ц и  ва одатига кўра ш еър яратиш хусусияти пайдо 
бўлади. Қайси шоир иф ф атли ва покиза бўлса, у ях- 
ши хулқ-атвор ва ш унга 
ўхш аш ф азилатлари билан 
таклидга м айл эта д и ; бордшо ш оирлар табиати паст, 
тубан хусуеиятли бўлса, 
ҳ аж вга 
майл 
этганлар, 
шу тариқа улар ёмонликни ҳ аж в қилиш га ўтганлар178.
Улар бу ёмонларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳи- 
да ҳаж в килганларида уларни энг яхш и хулқ-одоб ва 
м ақтовлар билан м адҳ этганлар, натиж ада улар қала- 
мггда тасвирланган ўш а разиллар энг кабиҳ одамлар 
тонфасидан ж ой олганлар дараж аси га тушиб қолган- 
лар. Ш униси борки, кимда-ким фисқ-фужур разолат- 
дир, деган бўлсаю, ундан нарига ўтмаса, бу ҳол одам 
руҳига заррач а таъсир этмайди. Б у иффат ўз олижа- 
ноблиги билан киш ини безайдиган нарса, деган сўзлар- 
нинг таъсирига ўхшаб к етади 179.
Аристотель айтган: