Abu Mansur al-Moturudiy, Farobiy, Xorazmiy sotsiologik ta’limotlari Muallif: Annotatsiya

Abu Mansur al-Moturudiy, Farobiy, Xorazmiy sotsiologik ta’limotlari
Muallif:
Annotatsiya: O`rta asrlardagi O`rta Osiyo umuman Sharq dunyosining atoqli mutaffakir olimlaridan sanalgan Farobiy, al-Xorazmiy, Abu Mansur al-Moturudiy kabilarning sotsiologiya faninining rivojida beqiyos o`rinlari mavjud. Chunki yuqoridgi kabi tarixiy shaxslar riyozat, fiqh, aniq va tabiiy fanlar ilmi bilan cheklanib qolmasdan olam va uning tamadduni hamda shaxs va uning ijtimoiy hayotiga oid falsafiy va ijtimoiy tushunchalar haqida ham o`zlarining yuksak qarashlarini keltirib otishgan. Ushbu maqolada, sanab o`tilgan mutafakkir olimlarning ba;zi sotsiologik qarashlari jumladan shaxs va uning tarbiyasiga oid fikrlarini tahlil qilib o`tiladi.
Kalit so`zlar: sotsiologik qarashlar, ijtimoiy hayot, shaxs va uning tarbiyasi.
Sharq mutafakkirlarining fikricha, ta’lim yosh avlodni tarbiyalashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Sharq faylasuflarining ilmiy merosida insonning har tomonlama bilim olishiga yuksak ahamiyat berilgan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nosir al-Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Husayn kabi ziyolilar ijodida yosh avlod ma’no-mazmunini shakllantirish masalalariga alohida e’tibor berilgan [1]. Vaiz Koshifi. Jumladan, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning bolalar tarbiyasi haqidagi qarashlari quyidagicha baholangan. "Men odamdan yaxshiroq o'rganadigan o'quvchini yoki yoshidan yaxshiroq dars bera oladigan o'qituvchini ko'rmadim." Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy ijtimoiy muhit bolaning ta’lim-tarbiyasi uchun naqadar muhim ekanligini, ta’lim bolaning shaxsiyatining shakllanishiga sabab bo‘lishini ta’kidlaydi [2]. Yusuf Xos Hojib kelajak avlodni har tomonlama barkamol insonlar etib tarbiyalashda “Farzand qanchalik bilimli, aqlli, mehribon bo‘lsa, ota-onaning yuzi shunchalik yorug‘ bo‘ladi” degan fikrga alohida e’tibor qaratgan. Ota-onaning farzandi yoki qizi erkak bo‘lib chiqsa, Yusuf Xos Hojib: “Kimning o‘g‘li yoki qizi yigit bo‘lsa, mana shu ota-onalarning o‘zlari umidsizlikdan yig‘laydilar”, dedi. Ota-ona yosh bolasini tashlab ketsa, bola gunohga qo'l uradi, buning uchun faqat ota javobgar bo'ladi. Xuddi shunday, agar o'g'il yoki qiz o'zini yomon tutsa, otasi bu xatti-harakat uchun javobgardir [3].
Sharqning mashhur pandnoma uslubida yozilgan mashhur asar “Qobusnoma”ni Unsurul Maoli Kaykavus yozgan. Sharq pedagogik tafakkuri evolyutsiyasida Kaykavusning ushbu kitobi muhim oʻrin tutadi. Bu asarning ma’naviy-axloqiy kamolotiga qo‘shgan hissasidan ko‘plab avlodlar bahramand bo‘ldi.
“Kabus” falsafiy didaktik kitobi shaxs rivojlanishining barcha jabhalarini qamrab olgan [4]. Oilada bolalarga g'amxo'rlik qilish "Kabus" bobida "Bolaga g'amxo'rlik qilishni eslash" mavzusiga qaratilgan. Ishda ota-onalarning bir qancha mas'uliyatlari sanab o'tilgan. Bu majburiyatlar quyidagilardan iborat:
Bolaga yaxshi ism bering;
Dono va rahmdil enagani toping;
Sunnat to'yini o'tkazing;
O'qish va yozishni professional va ilmiy jihatdan o’rgating;
Harbiy bo'lsa mehribonlikka o'rgating.
Bolani o'qitishda qat'iylik va noziklikni muvozanatlashning ahamiyati Farobiy tomonidan ta'kidlangan [5]. “Kichik bola o‘z xohishi bilan emas, balki tayoq bilan ma’lumot va odob-axloqni o‘rganadi.Ammo, agar bola hurmatsizlik qilsa va siz negadir jahlingiz chiqsa, uni qo‘lingiz bilan urishdan ko‘ra, o‘qituvchining tayoqchasi bilan qo‘rqitingiz. O‘g‘lingizning ko‘nglini qoldirmasligingiz uchun bolalarni o‘qituvchilarga o‘rgatsin”.
Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning kelajak avlod tarbiyasidagi ezgu fazilatlarini hayotga tadbiq etish borasida quyidagi fikrlarni ilgari surgan. "Yaxshi ayolning farovonligi va roziligi, xonadon egasining xotirjamligi va osoyishtaligi, agar u xushchaqchaq bo'lsa - ruhga, odobli bo'lsa - ruhga oziq. Agar u dono bo'lsa, hayot unda bo'ladi. tartib va nazorat ostida. Bundan tashqari, Alisher Navoiy bola tarbiyasidagi buzilishlarning asosiy sabablari, shuningdek, ayrim illatlar va oilaviy nizolarning zararli oqibatlari haqida gapiradi.Qahramonlarning shaxsiyati ularning xatti-harakatlarining yaxshi va yomon sabablarini ochib beradi. u, agar osilib yurgan bolaga yaxshi odatlar o'rgatilmasa, ular oxir-oqibat illatlarga aylanadi [6].
Yosh avlodni Abdurauf Fitratning quyida bayon qilgan g‘oyalari asosida tarbiyalash zarur. “Xalq aniq maqsad yoʻlida mehnat qilishi, yetakchi boʻlib yetishishi, mamnun boʻlishi va hurmat va qadr-qimmatga ega boʻlishi, jasur boʻlishi kerak, aks holda ular zaif va kamsitilgan, omadsizlikka duchor boʻlishga majbur boʻladi, eʼtibordan chetda qoladi, boshqalarga boʻysunadi va qul va asirga aylanishadi. yoshligida ota-onasidan olgan tarbiyasiga ko‘ra».
Qomusiy olim Abu Nasr Forobiy “Saodatga erishish haqida”, “Fozillar shahri”, “Aql ma’nolari haqida”, “Shaharni o‘rganish haqida” kabi asarlarida o‘zining pedagogik g‘oyalarini ochib bergan. Forobiy ilk tadqiqotlar olib borgan va maktabga ta’rif bergan olimdir. Uning fikricha, ta’lim faqat o‘qish va gapirish orqali amalga oshadi. Amaliyot va ish tajribasi ta'limni amalga oshiradi. Odamlarni tarbiyalashda ikkita usul qo'llaniladi: ishonarli, rag'batlantiruvchi so'zlar va majburlash. Donolik va ilmga intiluvchi har bir kishi bu ishni yoshligidan boshlashi, so‘zida turishi, noinsoflikdan o‘zini tiyishi, yolg‘ondan qochishi, taqvodorlik qilishi, ilm egalaridan boyliklarini ayamasligi kerak.
Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy “Geodeziya”, “Minerologiya” va “Hindiston”, “Qadimgi xalqlardan yodgorliklar”, “Saydana” nashrlarida ilmiy-pedagogik e’tiqodlarini aks ettirgan. Beruniyning fikricha, inson tabiiy go‘zallikning cho‘qqisidir. U shaxsning ruhiy qiyofasini tashkil etuvchi barcha axloqiy sifatlarni yaxshi va yomon kabi ikki toifaga ajratadi. Beruniy ta’limotidagi uchta tushuncha inson kamoloti uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega:

• 
  Irsiyat.
  
• 
  Atrof-muhit.
  
• 
  Tarbiya.
  

Beruniyning ilmiy bilimlarni o‘rganishdagi yondashuvlari va vositalari haqidagi g‘oyalari bugungi kunda ham muhim ahamiyatga ega. Abu Ali ibn Sinoning “Tadbir al-manozil”, “Tib qonunlari”, “Axloq haqida risola”, “Vazif”. U “Ishq haqida risola”, “Al-qonun”, “Muhabbat haqida risola”, “Hay ibn Yakzon”, “Donishnoma” kabi asarlar muallifi sifatida ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlarini bildirgan.
Xulosa o`rnida, davlat rahbari Sh. Mirziyoevning mamlakatimizning ko`p ming yillik tarixi va ilm fan rivojlanishida o`chmas iz qoldirgan mutaffakirlar haqida aytgan quyidagi fikrlarini eslab o`tsak “Yurtimiz yoshlarining Buxoriy, Beruniy, Termiziy, Moturidiy, Xorazmiy kabi buyuk alloma va azizlarni dunyoga ato etgan buyuk ajdodlariga munosib bo‘lib voyaga yetishi uchun barcha sharoitlarni yaratishimiz kerak. Xalqimizning mustahkam irodasi, yetuk avlodimiz, bobo-buvilarimizning azmu shijoatidan quvvat olib, jamiyatimizni tubdan qayta qurish yo‘lidan qat’iyat bilan davom etish eng dolzarb vazifamizdir. Mutafakkirlarning pedagogik qarashlari o‘z davridan ancha ilgarilab ketgan. Ularni ortda qoldirganlar salaflarimiz tafakkuri asrlar davomida ana shu ulamolarning qarashlari bilan boyitib kelgan. Shunday ekan barchamizning eng birinchi vazifamiz, ana shu mutaffakirlarimiz qoldirgan boy madaniy merosni o`rganib avlodlarimizga bus –butun yetkazishdan iborat”.