Абу наср форобийнинг таълимий-ахлокий карашлари абу наср форобий

SHarq mutafakkirlarining ilmiy merosidan yosh avlod tarbiyasida 
foydalanishning amaliy axamiyati. 
SHarq allomalari va mutafakkirlari yosh avlodni kasbga yo‘naltirish bo‘yicha 
tengi yo‘q fikr, g‘oyalarni ilgari surganlar, ta‘limotlar yaratganlar. Ilmiy merosni 
sinchkovlik bilan o‘rganish, tahlil qilish, tizimlashtirish hamda jahon fanining 
mazkur sohadagi yutuqlari bilan taqqoslash o‘zligimizni anglash imkonini 
kengaytirib, xalqimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e‘tiborini yanada oshiradi. 
Milliy pedagogikamiz tarixini, ayniqsa, yosh avlodni kasbga yo‘naltirish bo‘yicha 
ajdodlarimizning asrlar davomida to‘plagan tajribalarini o‘rganish esa kasbga 
yo‘naltirish jarayonini takomillashtirishga xizmat qilishi shubhasiz.
Manbalarda bayon qilinishicha, azal-azaldan farzandlarini kasb-hunarga 
yo‘naltirishga, ularning ilm-fan, ma‘rifat sirlarini egallashiga ajdodlarimiz katta 
e‘tibor berishgan. Mehnat, mehnat tarbiyasi, ustoz-shogird an‘anasi, kasb-
hunarning mohiyati, kasb-hunarni egallashning jamiyat va yosh avlod uchun 
ahamiyati, kasb-hunarlarning kishiga qo‘yadigan talablari kabi masalalar 
Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn 
Sino, Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg‘ariy, Amir
Temur, Alisher Navoiy, Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz Koshifiy, Zahiriddin 
Muhammad Bobur kabi ulug‘ bobokalonlarimizning tarixiy merosidan joy olgan.

---

24 
―Avesto‖da ham bolalar yoshligidan daraxt ko‘chati o‘tqazish, uy-ro‘zg‘or 
qurollarini tayyorlash kabi mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishlari kerakligi haqida 
ko‘plab satrlar mavjud.
Imom Buxoriy to‘plagan hadislar kitobi – ―Al jome-as sahih‖da ham yoshlar 
kelajagi uchun muhim kasb-hunarni o‘rganish, mehnat qilish va uning afzalligi 
to‘g‘risida ko‘plab hadislar keltirilgan. Etiborlisi shundaki, mazkur to‘plamda
―To‘quvchi haqida‖, ―Temirchi haqida‖, ―Tikuvchi haqida‖, ―Savdo ishlari 
haqida‖ boblar mavjud bo‘lib, ularning kasbiy odobi bilan bog‘liq masalalar ham 
o‘zaksini topgan. Bular ona diyorimizda yosh avlodni kasbga yo‘naltirish ishini 
olib borishda muhim manba bo‘lgan.
―Abu Rayhon Beruniy insoniyat tarixida birinchilardan bo‘lib bolalarni 
kichik yoshidan mehnat qilishga o‘rgata borish, kattalar mehnatini ezozlaydigan 
qilib tarbiyalash, bolani ilm va kasbga o‘rgatish oilaning diqqat markazida bo‘lishi 
kerakligi haqida fikr bildirgan. Alloma oilada boshlangan mehnat tarbiyasini 
maktabda ta‘lim bilan birga hunar o‘rgatishga bog‘lab davom ettirish lozimligini 
alohida ta‘kidlagan.
Ulug‘ mutafakkir mehnat va kasb-hunar vorislik asosida avloddan-avlodga 
meros bo‘lib o‘tishini sinchkovlik bilan o‘rgangan va insonlarning 
hunarmandchilik faoliyatlarini yuqori baholagan‖
12
.
O‘z-o‘zidan ravshanki, serqirra faoliyat murakkab mehnatni, chuqur bilimni 
talab qilish barobarida hunarmand ustalar orasida ixtirochilikning keng tarqalishiga 
zamin yaratgan.
Ayniqsa, ajdodlarimiz tomonidan toshlarni parmalab teshish, arralash va 
kesishda zarur bo‘lgan oddiy parmalash dastgohi hamda burg‘uning kashf qilinishi 
o‘sha davr uchun o‘ziga xos mo‘‘jiza sanalgan. Yuqorida bayon qilinganlar 
yurtimizda metallurgiya, konchilik sohalari bilan birga, hunarmandchilikning 
naqadar keng tarmoq otganidan dalolat beradi.
12
Musurmonova O. Ma‘naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. – T.: O‘qituvchi, 1996. – 192 b.

---

25 
Abu Rayhon Beruniy ta‘lim va tarbiyani amalga oshirishda bolaning 
moyilligi, qobiliyatini hisobga olish zarurligining tub mohiyatini pedagogika-
psixologiya fanlari tarixida ilk bor ko‘rsatib bergan.
Tarixiy manbalardan ma‘lumki, hunar egallash ko‘lami rivojlanishi yuqori 
pog‘onaga ko‘tarilgan. Natijadaxalqimizning xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy-
madaniy aloqalari avj olgan. Ayrim manbalarga asoslanib shuni aytish mumkinki, 
32 xil hunar turi mavjud bo‘lgan aholi yashaydigan joyni shahar deb atashgan. 
Sohibqiron Amir Temur ham Samarqandni o‘z saltanatining poytaxti etib 
tanlashida yuqorida ko‘rsatilgan qoidaga amal qilganini alohida ta‘kidlash joiz.
Ilk uyg‘onish (Renessans) davri fani va pedagogik fikrlar taraqqiyotiga katta 
hissa qo‘shgan donishmand Yusuf Xos Hojib ―Qutadg‘u bilig‖ asarida har bir 
kishi ijtimoiy hayotning faol ishtirokchisi sifatida hunar o‘rganmog‘i, o‘z hunari 
bilan xalqiga, Vataniga xizmat qilishi zarurligini uqtiradi. Darhaqiqat, hunar 
o‘rganishga va mehnat qilishga intilish har bir inson uchun hayotiy ehtiyoj 
bo‘lmog‘i kerak. SHu bois ulug‘ mutafakkir o‘z bolalarini foydali mehnatga 
o‘rgatmasdan ortiqcha erkalatib, bu bilan ularning kelgusida noloyiq xatti-
harakatlar qilishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aybdor bo‘ladigan ota-onalarni qattiq 
qoralab, ―Kimning o‘g‘li yoki qizi taltaytirib yuborilgan bo‘lsa, buning uchun u 
oxiri qattiq yig‘laydi‖, deb ta‘kidlaydi.
―Mahmud Qoshg‘ariy ―Devoni lug‘atit turk‖ asarida ―Ilmli, aqlli 
odamlarga yaxshilik qilib so‘zlarini tingla. Ilmlarni, hunarlarni o‘rganib, amalga 
oshir‖, deydi. Allomaning ushbu fikri kishilarni mehnat qilishga, yaxshilikka 
undaydi, yomonlikni qoralaydi. Ilm va hunar sohiblarini e‘zozlab, kishilarni 
ulardan ibrat olishga chaqiradi‖
13
.
Sohibqiron Amir Temur o‘z saltanatida yirik mehnat taqsimoti negizida 
mustaqil soha bo‘lib ajralib chiqqan hunarmandchilik – to‘qimachilik, yog‘och va 
tosh o‘ymakorligi, gilam to‘qish, sopol, metall buyumlar tayyorlash kabi sohalarni 
13
Musurmonova O. Ma‘naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. – T.: O‘qituvchi, 1996. – 196 b.

---

26 
yanada rivojlantirishga hamda dehqonchilik, chorvachilik va savdoga katta 
ahamiyat qaratgan. SHu sababli ijtimoiy hayotda yangidan-yangi kasb-
hunarlarning paydo bo‘lishiga imkoniyat yaratilgan, ommaviy ishsizlikka yo‘l 
ko‘yilmagan.
Ajdodlarimiz o‘z asarlarida yoshlarning kasbiy mehnat ta‘limi va tarbiyasiga 
juda katta etibor berganlar. Ular kasb-hunar ta‘limiga talim va tarbiyaning zaruriy 
tarkibiy qismi sifatida yondashganlar va uni aqliy, jismoniy va manaviy tarbiya 
bilan birga olib borish zarur, deb hisoblaganlar. Yoshlarga qobiliyatlarini va 
moyilliklarini hisobga olib, jiddiy o‘ylab mehnat turini tanlash to‘g‘risidagi pand 
va nasihatlarini ko‘rish mumkin. CHunonchi, Alisher Navoiy ta‘lim oluvchilarning 
individual, o‘ziga xos qobiliyatlarini hisobga olish zarurligini ta‘kidlab, ―Insonlar 
tabiatan teng bo‘lsalar ham, ammo ularga turli fazilatlar berilgan‖
14
, deydi.
―Farhod va SHirin‖ dostonida pahlavon Farhodning ilm-hunarga qiziqishini 
targ‘ib etadi hamda Farhodni bir necha kasblar egasi, ya‘ni sangtaroshlik, 
rassomlik, naqqoshlik kabi hunarlarni mukammal egallab olgan kishi sifatida 
ulug‘laydi. Ilm va hunarni egallagan, jismoniy jihatdan chiniqqan mehnatsevar 
Farhod kamtarin, mazlumlarga g‘amxo‘r, odil, mard va olijanob bo‘lib yetishadi.
Bu kabi misollar nafaqat adabiyot darsida, balki kasb-hunar kollejlarida ishlab 
chiqarish ta‘limi ustasi mashg‘ulotlarida ham keltirilsa, o‘quvchilarning bir necha 
hunarni egallashga bo‘lgan ishtiyoqi oshadi.
Buyuk ajdodlarimiz badan tarbiyasi, jismoniy mashqlar va sport, milliy 
harakatli o‘yinlarning yosh avlodning asosli kasb tanlashiga ijobiy tasirini boshqa 
millatlardan ancha oldin fahmlab olgani, undan oqilona foydalangani ibratlidir. 
Davlat va fuqarolik ishlarini to‘g‘ri tashkil etishda odamlarning psixologik, 
fiziologik imkoniyatlarini hisobgaolib ish ko‘rganliklari, shubhasiz, har birimizda 
hayrat, zavq va g‘urur tuyg‘ularini uyg‘otadi.
Yuqorida bayon qilinganlardan ko‘rinadiki, buyuk allomalar va mutafakkirlar 
kasbga yo‘naltirishning ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy-axloqiy, pedagogik-
14
Safo Ochil. Mustaqillik ma‘naviyati va tarbiya asoslari. – T.: O‘qituvchi, 1995. –
208 b. 

---

27 
psixologik jihatlariga, ota-ona, maktabning roli, kasb tanlashda yosh avlodning 
hayot, mehnat yo‘lini mustaqil tanlashiga alohida e‘tibor 6ilan qarashgan. Bolani 
hunarga yo‘llashda uning qiziqish, moyilligi, qobiliyatini o‘rganish, bunday 
holatda ularning onglilik, izchillik va vorisiylik, yosh va individual xususiyatlarini 
hisobga olish zarurligini qayd etgan.
Xullas, bu kabi misollar ajdodlarimizning kasb tanlash nazariyasini 
shakllantirishga munosib hissa qo‘shganidan dalolat beradi. Umumta‘lim 
maktablarida kasbga yo‘naltirish jarayonida ajdodlarimizning boy ilmiy merosidan 
unumli foydalanish ijobiy samara berishi shubhasizdir.
Barkamol avlodni tarbiyalash orzusiga tariximizdan ko‘p misollar keltirish 
mumkin. Al Farobiyning ―Fozil odamlar shahri‖ Yusuf Xos Hojibning 
―Qutadg‘u bilik‖, Kaykovusning ―Qobusnoma‖ asari, Ahmad Yugnakiyning 
―Hibatul haqoyiq‖, Sa‘diyning ―Guliston‖, Jomiyning ―Bahoriston‖, Alisher 
Navoiyning ―Mahbub-ulqulub‖, Davoniyning ―Axloqi Jaloliy‖ kabi asarlarida 
sog‘lom va barkamol insonni shakllantirish mazmuni, yo‘llari, shakllari hamda 
usullari yoritiladi. SHunday asarlardan biri Kaykovusning ―Qobusnoma‖ asaridir. 
Ming yilga yaqin davrlardan beri xalqni ayniqsa yoshlarni hayotga, amaliy 
faoliyatga tayyorlashda qo‘llanma bo‘lib kelayotgan ―Qobusnoma‖ asari hozirgi 
o‘zgarishlar davrida insonni ma‘naviy kamolotga yetkazishda muhim o‘rin kasb 
etmoqda. XII asrning 82-83 yillarida
G‘arbiy Eron podshohining nabirasi Kaykovus ibn Iskandar o‘z o‘g‘li 
Gilonshohga bag‘ishlab ―Nasihatnoma‖ sini yaratdi va uni bobosi podshoh 
SHamsul maoniy Qobus sharafiga ―Qobusnoma‖ deb ataydi. Bu asar juda ko‘p 
sharq va g‘arb tillariga tarjima qilingan. 1860 yilda ―Qobusnoma‖ asari birinchi 
marta buyuk o‘zbek shoiri va mutaffakkiri Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan 
tarjima qilingan.

---

28 
Xulosa 
O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgach, ijtimoiy 
hayotning barcha sohalarida tub islohotlar kechayotgan hozirgi kunlarda 
talabalarning milliyma‘naviy merosimiz asosida ma‘naviy rivojlantirish masalalari 
alohida dolzarblik kasb etmoqdi.
Chunki, yoshlarning ma‘naviy tarbiyasida Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy 
ta‘limoti hamda Ma‘mun akademiyasi olimlari merosidan foydalanish yanada 
samarali bo‘lishiga olib keldi. Haqiqatdan ham bu ma‘naviy merosimiz turli 
pedagogik muammolarni hal etishda, eng muhimi, ma‘naviy barkamol insonni 
rivojlantirish va bu bilan pedagogik kadrlar tayyorlash sifatini oshirishda ulkan 
imkoniyatlarga egadir.
Barkamol avlod sifatlarini shakllantirish tizimi O‘zbekiston tarixi, falsafa, 
etika, metodika fanlari bilan o‘zaro aloqada o‘qitish jarayonida amalga oshirish 
maqsadga muvofiqligini ko‘rsatdi. Bu borada pedagogika kursini o‘qitishning turli 
xil yo‘llari, usul va vositalari ayniqsa katta imkoniyatlarga ega.
Talabalarni IX-XV asrlarda yashab ijod etgan mutafakkirlar hayoti, ilmiy 
faoliyati, yoshlarning ma‘naviy-axloqiy tarbiyasiga oid fikr va g‘oyalari bilan 
tanishtirish natijasida ular ongi va xulqida ijobiy o‘zgarishlar kuzatildi.
Tadqiqot jarayonida talabalar qanday yashash, o‘qish va ishlash kerakligiga
namuna, o‘rnak bo‘la oladigan allomalarning ilg‘or fikr va g‘oyalari bilan 
tanishtirish imkoniyatlari ochib berildi; ular ongi mutafakkirlar turli 
ijtimoiyiqtisodiy sharoitlarda qanday faoliyat ko‘rsatganligi haqidagi bilimlar bilan 
boyitildi; talabalarning ma‘naviy sifatlarni tarbiyalash haqidagi tushuncha va 
tasavvurlari kengaytirildi; Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy ta‘limoti hamda 
Ma‘mun akademiyasi mutafakkirlarining ta‘lim-tarbiya masalalarini talqin 
qilishda uning ustuvorligiga ishontirildi va isbotlandi; kasbiy va ma‘naviy 
sifatlarini tarkib toptirish uchun tinimsiz mehnat hamda shaxsiy sifatlarini 
takomillashtirib borish zaruriyati tushuntirildi. Talabalarda o‘zining buyuk 
yurtdoshlari, dunyo ilm-fani, jumladan

---

29 
Ma‘naviyat asoslari fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan olimlar bilan 
faxrlanish tuyg‘usi paydo bo‘ldi; Vatanga muhabbat, uning tarixi, an‘analari, xalq 
pedagogikasi xazinasiga qiziqishi orttirildi; xalqimizning buyuk allomalari 
merosini mustaqil ravishda yanada chuqurroq o‘rganishga ishonch hosil qilindi.
Beruniy insonning ma`naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik 
va yomonlik kabi ikki turga bo`ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik fikr 
taraqqiyotida «qizil ip» bo`lib o`tganidek, shu an`anaga muvofiq Beruniyda ham 
axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir. 
Beruniy saxovat (o`zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik), 
muruvvat (odamlarga xayrixoh bo`lish, halollik va haqgo`ylik, o`z mehnati bilan 
kun ko`rish v.b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko`rsatuvchi xislatlar deb biladi.
Insonning axloqiy kamolga yetishi muammosi butun ta`lim-tarbiya tizimida 
markaziy masala bo`lib kelgan. 
Abu Rayhon Beruniy ezgu tilakka yetishga to`sqinlik qiluvchi ziqnalik, 
yolg`onchilik, munofiqlik, manmanlik, takkaburlik kabi nuqsonlarni qorlaydi, 
boylikka ruju quyish va ta`magirlik, g`azab va johillik inson uchun eng ashaddiy 
dushman deb qaraydi. 
Yuqorida nomi tilga olingan, Ibn Sinoning buyuk olim bo‘lib yetishishiga 
ma‘lum
rol o‘ynagan jahon olimlaridan tashqari u Aristotel, Abu Nasr Forobiy 
asarlarini o‘qidi.
U 10 yoshligida muqaddas Qur‘onni yod olgan, adabiyot, til, husnixat, notiqlik 
san‘ati, sheriyat ilimlarini puxta egallagan.
Maxmud Massoh rahbarligada hind hisobini, Ismoil az-Zahidiy qo‘l ostida fikh 
ilmini, Abu Abdulloh Notimiyda matiq, geometriya, astronomiya, falsafa ilmlarini 
o‘rgandi. Uning tibbiyot sohasidagi ustozi ham ana shu olim edi.

---

30 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR