Abu Rayhon Beruniy asarlarida xronologiyaga oid ma'lumotlar Peja

ABU RAYHON BERUNIY
Jahon, xususan, sharq madaniyati, fanining eng yorqin siymolaridan biri, oʻrta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy Xorazmda 973-yilda tugʻildi, shu yerda taʼlim oldi va zamonasining eng yirik olimlaridan boʻlib yetishdi. 1973-yilda YUNESKO tashabbusi bilan butun jahon miqyosida Beruniy tavalludining 1000-yilligi keng nishonlandi. Amerikalik mashhur fan tarixchisi J.Sarton jahon fani rivojlanishidagi XI asrning birinchi yarmini Beruniy davri deb atadi.
Beruniy Xorazmshoh Maʼmun rahnamoligida Urganchda oʻz davrining eng yirik ilmiy markazlaridan biri boʻlgan Maʼmun akademiyasida faoliyat koʻrsatdi. Keyinchalik turli sabablarga koʻra, Gʻazna shahriga ketishga majbur boʻladi. Olim oʻsha yerda ham yirik fan va jamoat arbobi sifatida katta obroʻ qozondi va 1048-yilda vafot etdi.
Abu Rayhon Beruniy oʻrta asrlarning asosiy fanlari, astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, geografiya, geologiya, farmokognoziya, falsafa, xronologiya, fanlar tarixi va boshqa ilmiy sohalarga ulkan hissa qoʻshib butun dunyoga tanildi.
Beruniy ilmiy tabiatshunoslikka asos solgan allomalarda biri boʻlib, turli sohalarda fikr, xulosalar va ilmiy farazlarni olgʻa suradiki, ular bir necha asrlardan soʻng Yevropa ilmida oʻz isbotini topdi. Beruniy oʻz vaqtida haqiqiy tajribaga, kuzatish, eksperimentga asoslanuvchi aniq ilmiy tafakkurni boshlab bergan olimdir. U ilmiy eksperimentning ayrim muhim negizlarini asoslashga muvaffaq boʻlgan. Shunga koʻra, u Oʻrta asrlarda keng tarqalgan buyuk yunon mutafakkiri Arastu qarashlariga nafaqat tan olish va rivojlantirish balki zaif tomonlarga tanqidiy nuqtai nazardan yondashishga harakat qilgan.
Olim ulkan insonparvar shaxs sifatida hamma xalqlar doʻst-inoq, ittifoq boʻlib yashashi uchun kurashib, insoniyatga, u yaratgan fan va madaniyatga zarar keltiruvchi urushlarni qattiq qoraladi. Uning Hindiston va boshqa mamlakatlarda olib borgan keng ilmiy-tadqiqot ishlari xalqlar oʻrtasidagi doʻstlik, oʻzaro hamkorlik, madaniy, ilmiy munosabatni mustahkamlashga qaratilgandir. Lekin, uning nazarida, har bir xalq ijtimoiy va maʼnaviy rivojlanish uchun haqiqiy mustaqil boʻlishi kerak, shuning uchun u MAhmud Gʻaznaviy tomonidan Hindistonga olib borilgan yurishlarning hind madaniyatiga katta zararlarni keltirganligi toʻgʻrisida ochiq yozadi.
Alloma chin vatanparvar boʻlib, uning butun fikri, zikri, faoliyati oʻz xalqi, Vatanining mustaqilligini, rivojlanishini taʼminlashga qaratilgan edi. U bunga ham buyuk olim, ham yirik ijtimoiy-siyosiy arbob sifatida ulkan hissa qoʻshdi. Xususan, u oʻz asarlarida Xorazm xalqining qadim va boy madaniyatini, fanini yuksak baholadi.
Beruniydan bizga ulkan ilmiy meros, xususan, oʻz davri ilm-fanining turli sohalariga oid 160 dan ortiq asar bir necha tillardan tarjimalar, yozishmalar qoldi. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar “Geodeziya”, “Hindiston”, “Masʼud qonuni”, “Saydan”, “Javohir” kitobi va boshqa
asarlari oʻrta asrlardan boshlab va ayniqsa, XIX asrda uning asarlari lotin, fransuz, ingliz, nemis, fors, turk tillariga tarjima etildi.
Beruniyning merosi oʻzbek xalqining maʼnaviy boyligining jahon madaniyatiga muhim va ajralmas qismi boʻlishiga katta hissa qoʻshdi.
“H I N D I S T O N” ASARIDAN
Xabar koʻz bilan koʻrgandek boʻlmaydi, degan kishining soʻzi juda toʻgʻridir. Chunki koʻrish koʻringan narsaning oʻzi bor paytida va oʻz joyida turganida qarovchi koʻzining uni uchratishidan iboratdir. Xabarga yolgʻon-yashiqlar qoʻshilmaganda, u koʻrishga nisbatan ortiqroq oʻrinda turgan boʻlar edi. Chunki koʻrish va qarash payti narsa bor vaqtning bir boʻlagi bilan cheklanadi, Xabar esa narsaning qarovchiga koʻringan vaqtidan ilgari oʻtgan va keyin keladigan hollaridan darak beradi, ana shuning uchun xabar bor narsalardan ham, yoʻq narsalardan ham darak beraveradi. Yozish xabar turlarining biri boʻlib, uni boshqa turlardan koʻra sharafliroq sanash mumkin, qalamning abadiy izlari boʻlmaganda, xalqlarning xabarlarini qaydan bilar edi?!
Soʻngra, odatda boʻlishi mumkin boʻlgan narsa haqida berilgan xabar bir xilda farqsiz rost va yolgʻon boʻlaveradi, xabar beruvchilar sababli rostlik va yolgʻonlik tusini oladi. Chunki odamlarning maqsadlari xilma-xil, xalqlar oʻrtasida tortishish va talashish koʻp.
Masalan, bir kishi oʻz jinsini ulugʻlab yolgʻon xabar tarqatadi, bundan maqsadi oʻzini koʻrsatish boʻladi, chunki uning oʻzi oʻsha jinsdan kelib chiqqan boʻladi, yoki oʻzini koʻrsatish maqsadida boshqa zid bir jinsni ayblab, yolgʻon gap yoyadi, chunki u shu bilan zid jins ustidan gʻalaba qozongan va oʻz istagiga erishgan boʻladi.
Bu ikki xil xabarning yomon istak va gʻazab taqozosidan kelib chiqishligi maʼlum.
Ikkinchi bir kishi esa oʻzi sevadigan bir tabaqaga minnatdorchilik bildirmoqchi boʻlib yoki yomon koʻradigan bir sinfni xafa qilmoqchi boʻlib, ular oʻrtasida yolgʻon xabar tarqatadi. Bu xil xabar tarqatuvchi avvalgi xabar beruvchi muxbirga yaqin boʻladi. Chunki u bu xabarni doʻstlik yoki dushmanlik natijasida tarqatgan boʻladi.
Shuningdek uchinchi bir kishi oʻzining past tabiatliligi sababli biron yaxshilikka erishish yoki oʻzining yuraksiz va qoʻrqoqsiz sababli yomonlikdan qutulib qolish uchun yolgʻon xabar tarqatadi.
Shunday kishilar ham boʻladiki, ularning tabiatiga yolgʻon xabar tarqatish oʻrnashib qolib, goʻyo unga shu vazifa qilingandek boʻladi va yolgʻon xabar tarqatmasdan tinchiyolmaydi. Bu, yomon xohishlardan va tabiatiga buzuq fikrlarning joylashganidan kelib chiqadi.
Baʼzi kishi yolgʻon xabar tarqatuvchiga taqlid qilib, bilmasdan yolgʻon xabar tarqatadi. Garchi ular koʻp boʻlsa ham yoki bir guruh ketidan bir guruh shu taxlitda ketaversa ham bu xabarchilar birinchi marta ataylab yolgʻon xabar tarqatgan kishi bilan eng keyin bu yolgʻon xabarni eshituvchi oraligʻida vositachi boʻladilar, oradan taqlidchilarni tushirib yuborilsa, biz sanab oʻtgan yolgʻonchilarning oʻsha avvalgi bittasi qoladi, xolos.
Yolgʻonchilikdan chetlanib, rostgoʻylikka yopishgan kishini boshqa odam u yoqda tursin, yolgʻonining oʻzi ham sevib maqtaydi. Axir “oʻz zararingizga boʻlsa ham rost gapiring” deyilgan-ku. Iso paygʻambar – unga tangrining salomi boʻlsin – injilda mana shu mazmunda soʻz aytgan:
“Podshohlar oldida rost gapni gapirishda ularning savlatlaridan qoʻrqmang, ular gavdangizga tegolmaydilar” Iso paygʻambarning bu soʻzi odamlarning chinakam shijoatli boʻlishga buyurishdan iboratdir. Koʻpchilik tomonidan botirlik deb tanilgan xulq, yaʼni urush maydonlarida bahodirlik va turli halokatlarga uchrashni pisand qilmaslik oʻsha shijoatning bir turidir. Ammo uning hamma turlari ichida eng yuqori darajali bir xili – toʻgʻri soʻzni soʻzlash yoki toʻgʻri ishni qilishda oʻlimni pisand qilmaslikdir. Hammaning tabiatida, adolat bevosita sevikli va hamma uning yaxshiligiga qiziqadigan boʻlgani kabi, rostgoʻylik ham shunday, lekin rostgoʻylikning shirinligini totmagan yoki shirinligini bilsa ham totishni istamaydigan kishi uni sevmaydi. Masalan, yolgʻonchilik bilan mashhur kishilarning biridan, “hech rost gapirganmisan”, deb soʻralganida “rost gapirib qoʻyishdan qoʻrqmasam, yoʻq der edim”, deb javob bergan.
Demak, yolgʻonchilik kishini adolatdan yuz oʻgiritiradi, zulm, yolgʻon guvohlik, omonatga xiyonat qilish, boshqalar mulklarini hiyla bilan bosib olish, oʻgʻrilik, dunyo va xalqning buzilishiga sabab boʻladigan boshqa yomon xalqlarni kishiga yaxshi qilib koʻrsatadi.
Ustoz Abu Sahl Abul Munʼim ibn Ali ibn Nuh Tiflisiy – tangri u kishini qoʻoʻllasin – bilan suhbatlashganlarida ustoz muʼtazilalar haqida asar yozgan bir kishining kitobini oʻqib, unda muʼtazilalarning: “albatta, tangri taolo zotan olimdir”, degan soʻzlaridan ayb topib tahqirlashini yoqtirmaganligini sezib yurardim. Muʼtazilalarni tahqirlab yozgan oʻsha kishining asl iborati: “Muʼtazilalar, tangrining ilmi yoʻq deydilar”, degan jumla edi. Ustod u kishini tanqid qilib, uning ”bu hikoyadan maqsadi oʻz guruhining avom qismiga muʼtazilalarni “ular tangrini bilimsiz dedilar”, deb yomonlab koʻrsatish edi,” der edi.
Ulugʻ tangri bilimsizlikdan va shaʼniga loyiq boʻlmaydigan sifatlardan pokdir. Shunda men ustozga: “Oʻz mazhabiga raqib boʻlgan va qarshi kishilar yoʻlini hikoya qilishda shunday yoʻl tutmaydigan kishi ham uchraydi”, dedim. Bunday yoʻl tutish turli mazhablardan bir dinda toʻplangan kishilarda ravshanroq koʻrinadi, chunki u mazhablar bir dinda toʻplanganidan bir-biriga yaqin va aralash boʻladi. Ammo turli xalqlardan, ayniqsa asos va shahobchalarida bir-biriga hamkorligi boʻlmagan dinlarda kelib chiqqan mazhablarda bunday yoʻl tutilgani bilinmaydi va maxfiyroq koʻrinadi. Chunki unday mazhablar bir-biridan uzoq va ularni oʻrganish yoʻli bekikdir. Bizda mavjud turli maqolalar kitoblari yaʼni toʻplamlari, har xil eʼtiqod va dinlar haqida ishlangan asarlar faqatgina shunday narsalarni oʻz ichiga oladi. U asarlardagi ahvol haqiqatni bilmagan kishi, agar fazilat arbobi boʻlsa, ularni oʻqiganida bunday eʼtiqod ahli va u eʼtiqodlardan voqif kishilar oldida uyalishdan boshqa foyda hosil qilolmaydi, agar past tabiatli kishi boʻlsa, u mazhabdagilarga yopishib olib,
oyoq tirashnigina hosil qiladi. Ahvol haqiqatni bilgan kishi, u kitoblarni ishlonib va eʼtiqod qilib emas, balki vaqt oʻtkazish va lazzatlanish uchun eshitiladigan tegsiz qissa va afsonalar ichidan chiqarib olishga harakat qiladi. Ustoz bilan oramizdagi shu soʻzda hindlarning din va mazhablari misolga olindi. Shunda men dedim: “Ularning koʻpchiligi bizdagi kitoblarda yozilib, tushuntirilgan, yozilganlarning baʼzisi baʼzisidan koʻchirilgan, terib olib aralashtirib toʻplanganu, lekin hindlarning tushunchasiga moslab keraksizi tozalanmagan va olib tashlanmagan. Shunday maqolalar toʻplamlarining egalaridan Abul Abbos Eronshahriydan boshqa ogʻishmay va ikkiyuzlamachilik qilmay, toʻgʻri hikoya qilgan biron kishini bilmayman. Chunki u kishi oʻz kitobida birorta ham dinga tarafdorlik yoki qarshilik qilmagan. Balki dinlar haqida asar yozishda oʻzicha bir yoʻl ixtiro qilgan va bunday asar yozmoqchi boʻlgan boshqa kishilarni ham shu yoʻlni tutishga chaqirgan. U yahud va nasrolarning dinlarini, tavrot va injilning mazmunini yaxshi hikoya qilgan: monaviyalarni, ularning kitoblarida koʻrsatilib, hozir yoʻq boʻlib ketgan din va xalqlar xabarini toʻliq bergan, lekin hindlar va shamaniylarga kelganda, Abul Abbosning oʻqi nishondan chetga ketib, oxir borib Zurqon nomli kitobga tekkan, undagi soʻzlarning barchasini oʻz kitobiga koʻchirgan, koʻchirmaganlarini, gumonimcha, hindlar va shamaniylarning avom xalqidan eshitib yozgan”.
Ustoz Abu Sahl – tangri uni qoʻllasin – din va millatlar haqidagi kitoblarni qaytadan mutolaa qilib, ulardag ahvolni aytib oʻtilgan suratda topgach, hindlar bilan qarshi turmoqchi boʻlgan kishiga yordam va ularga aralashib yuradigan kishilarga hujjat va zaxira boʻlishi uchun hindlardan aniqlab oʻrgangan narchalarimni yozishga qiziqtirib iltimos qildi. Kitobni, dushmanga boʻhton qilmay va soʻzini aynan hikoya qilishni ogʻrinsimay ustoz aytganidek yozdim. Agar yozilganlar haqiqatga xilof boʻlib, haqiqat ahllariga yomon eshitilsa, u, hasmning tushunchasidir. Chunki hasm buni yaxshiroq biladi.
Bu kitob bahslashish va tortishish kitobi emas, shuning uchun bu kitobda dushmanlar isbotini keltirmayman va haqiqatdan chetga chiqqanlarga qarshilik koʻrsatmayman. Bu faqatgina bayon qilish kitobidir, xolos.
Men bunda hindlar soʻzini oʻzicha yozaman: ularning yunonlar bilan yaqinliklari borligini bildirish chun unga yunonlarning shu xildagi soʻzlaridan qoʻshaman: Chunki yunon faylasuflari haqiqatni bayon qilishga urinsalar ham, avom xalqqa tegishli tushunchalarda ularning eʼtiqodlari va shariatlaridagi ishoratlaridan chetga chiqa olmaydilar. Yunonlarning soʻzlari bilan birgalikda boshqalarning soʻzlarini bayon qilmayman, faqatgina soʻfiyaning yoki nasora toifalaridan birontasining soʻzini qoʻshib bayon qilaman. Chunki hammalarining hulul va ittihol xususidagi tushunchalari bir-biriga yaqindir.
Hindlarning ikki kitobini arab tiliga tarjima qilgan edim. Ularning biri boshlanish va mavjudot tavsifi haqida boʻlib, “Sankhʼya” deb ataladi. Ikkinchisi, jonni badan qafasidan qutqazish toʻgʻrisida
bitilgan, u “Patanjali” nomi bilan mashhurdir. Bu ikki kitobda hindlarning sharoit hukmlari emas, balki eʼtiqodlari asoslarining koʻpligi bayon qilingan. Xudo xohlasa, shu kitobim bu mavzuni bayon qilishda haligi ikki kitobning va ulardan boshqa kitoblarning oʻrniga oʻtar va talabga javob berar, deb umid qilaman.
Hindistonda ahvolim mana shunday edi. Bu sohaga kiraverish meni charchatdi. Shu bilan birga oʻsha kunlarda ularning kitoblarini bor deb gumon qilingan joylardan toʻplashga, hech kim tenglasha olmaydigan darajada qiziqardim, kitoblarni bekitib qoʻyilgan joylardan topib olishga yoʻl koʻrsatuvchi kishini oldimga chaqirib, baxillik qilmasdan, mumkin boʻlganicha, unga ehson qilar edim. Shunday kitob vujudga keltirish ishi mendan boshqa kimga muyassar boʻldi? Lekin tangri muvaffaqiyat berib, men mahrum boʻlgan harakatlarga qodir boʻlgan kishigagina muyassar boʻlishi mumkin. Men u harakatlar – buyurish va qaytarish ishlarida “tut-qoʻy” deb hukmronlik qilishdan ojizlik qilardim. Ammo kifoya qilarli miqdordagi harakatga muvaffaq boʻldim, buning uchun tangriga shukrlar boʻlsin.
Shuni aytishim kerakki, nasroniy dini yuzaga chiqishidan oldin nodonlik davrida yunoniylar eʼtiqodi hindlarnikidek boʻlgan, yaʼni yuqori tabaqalarning nazariy va ilmiy narsalardagi eʼtiqodlari hindlarning yuqori tabaqalari singari va avom xalqning sanamlarga choʻqinishi esa hindlarning avom xalqi singari edi. Shuning uchun shu ikki xil eʼtiqodning ittifoqo bir-biriga yaqinligi sababli birlarining soʻzlari boshqa birlari bilan solishtiraman, men xatoni tuzatmoqchimasman.. Chunki haq va toʻgʻri tushunchadan boshqa eʼtiqodlar haqiqatdan chetdadir. Haqiqatdan chetga chiqqani sababli kofirlik ham bir din hisoblanadi. Lekin yunonlar, oʻz tomonlaridagi faylasuflari sababli hindlardan ustunlik qiladilar.
Hatto ularning faylasuflari avom xalqi uchun emas, balki yuqori tabaqalari uchun usul va qoidalar ishlab chiqqanlar. Chunki yuqori tabaqalar xavf-xatardan tinchisa, tekshirish va fikr yuritish HishiH bilan, avom xalqi esa beandishalik va oʻjarlik bilan mashgʻul boʻlardilar. Oʻshanday faylasuflarning biri Suqrot edi. Suqrot oʻz xalqi ommasining sanamlarga ibodat qilishiga qarshilik koʻrsatib, tilda boʻlsa ham, planetalarni xudo deb atashdan bosh tortdi. Shuning uchun Afinaning oʻn ikkilik qozisidan oʻn bittasi bir ovozdan uning oʻldirilishiga fatvo berdilar. Suqrot esa haq yoʻldan qaytmaganicha oʻlib ketdi.
Men ular tomonidan soʻzlaganimda koʻproq hikoya tariqasida soʻzlayman, ularni tanqid qilmayman, lekin ochiq-oydin zarurat yuz bersa, tanqid qilaman. Tillaridagi ism va terminlarni taʼriflash zarur boʻlsa, bir martagina HhindchasiniH aytib oʻtaman.
Feʼl ish masalasida hindlarning soʻzlari turlicha: baʼzilari tangrini eng umumiy sababchi deb feʼlini unga nisbat berib shunday deydilar: «Chunki foil (ishlovchi)larning ishlari tangri tufayli boʻlgach, tangri ularning ishlariga sababchi boʻladi, demak, tangri ishi – harakati,
ular vositasi bilan amalga oshadi.» Baʼzilar foilning oʻz feʼliga eng yaqinligi jihatidan feʼlni tangridan boshqaga nisbat beradi.
Bu masalada qadimgi yunonlar fikri, ularda hikmat ilmi yoyilishidan va falsafa ilmi tozalanib, tarqalishidan ilgari hindlar aytganidek edi. Ularga hikmat ilmini hikmat ustunlari deb atalgan mana shu yetti HolimH yoygan: 1. Solon Afinalik, 2. Bias Priyenlik, 3. Periander Korinflik, 4. Salis Miletlik, 5. Xilon Lakodemen, 6. Pittakus Lesbos, 7. Kleobulus Lindos5. Falsafani esa ulardan keyin yetishgan kishilar tozalab tarqatganlar. Qadimgi yunonlilarda hamma narsalar birgina narsa deb tshunuvchilar bor edi. Keyin baʼzilari u narsaning maxfiy va baʼzilari esa maʼlum bir quvvat ekanini aytdilar. Masalan, inson martabada birinchi sababchiga yaqinlashmasa, tosh va jonsiz dunyodan ortiqchaligi boʻlmay, xuddi tosh singari boʻlib qolar edi, dedilar.
Baʼzilarining fikricha: faqatgina haqiqiy borliqqina birinchi sababchidir. Chunki u borliqning hech narsaga zotan ehtiyoji yoʻq, boshqalar birinchi sababchiga muhtojlar. Vujudda boshqaga muhtoj boʻladigan narsaning vujudi xayolga oʻxshash boʻlib, haqiqiy vujud boʻlolmaydi: haqiqiy vujud faqatgina oʻsha avvalgi yagonaning oʻzi dedilar. Soʻfiyalar, yaʼni hakimlarning tshnchalari ana shundaydir. Chunki arab harfida “sin” bilan yozilgan yunoncha suf soʻzi bizcha hikmat demakdir.
Shuning uchun faylasufga, pilosupo, yaʼni “hikmatni suyuvchi” deb ism berilgan.
Musulmonlardan bir guruhi soʻfiyalarning oʻsha tushunchalariga yaqin fikrga borganidan ular ham soʻfiya deb ataldilar. Musulmonlarning baʼzilari soʻffiya soʻzining termin ekanini bilmasdan tavakkal qilib, soʻffiya soʻzini arabcha “sod” harfi bilan - suffa soʻziga nisbat berib, “soʻffiyalarni paygʻambar – ung tangrining rahmat va salomi boʻlsin – davridagi suffa suhbatdoshlari – asʼhobi suffadan iborat kishilardir”, dedilar Undan keyin bu soʻzni suf attuyustaka juni3 soʻzidan qisqartirilgan deb tushunishdi.
Abul Fath Bustiy yunoncha suf soʻzini tushunishdanH yaxshigina chetga chiqib, mana shunday degan edi:
“Odamlar soʻfiy soʻzida tortishishib, qadimdan turli fikrda boʻlishib, uni suf, yaʼni jun soʻzidan olingan deb gumon qildilar.
Men soʻfiy soʻzini sofiy yaʼni sof, sodda yigitdan boshqa narsa deb bilmayman.
Shunday qilib, oʻsha «sofiy” lafzi xato yozilib, «soʻfiy” lafziga aylanib ketgan, nihoyat bu soʻz bizga maʼlum soʻfiylarga laqab boʻlgan». Lekin baʼzi bir lafz soʻzlar borki, uni qoʻllash bir din va bir tilda bemaʼni boʻlsa ham, boshqa bir din va boshqa bir tilda bemaʼni boʻlmaydi. Islom dinidagi taalluh soʻzi oʻshanday soʻzlar jumlasidandir. Chunki biz oʻshanday soʻzlarni arab tili bilan eʼtiborga olsak, “Alloh” ismidan boshqa sof haqiqat yaʼni xudoning oʻziga ishlatiladigan hamma ismlarining biron sabab bilan haqdan boshqalarga ham ishlatilganini ham uchratamiz. Alloh ismi esa faqat xudoning oʻzigagina ishlatiladi, xolos. Aytilishicha, Alloh
tangrining eng ulugʻ ismi emish. Agar Alloh ismiga, Qurʼondan ilgari kitob nozil boʻlgan ibroniy va suryoniy tillari bilan eʼtiborga olsak, “rabb” ning tavrotda, undan keyin, paygʻambarlarga deb yuborilgan kitoblarda, arabchadagi Alloh soʻzi oʻrnida ishlatilganini koʻramiz, ammo rabbulbayt uy egasi, rabbulmol mol egasi kabi xudodan boshqa biron kishiga nisbat berib ishlatilganini uchratmaymiz. Shunga oʻxshash, iloh soʻzi haligi tillarda arabchadagi rabb soʻzi singari tangridan boshqaga ham ishlatiladi5.
Hindlarning imo-ishoratlarni ishlatmay, aniqlab gapiradgan kishilariga kelsak, ular jonni purush deb ataydilar – buning maʼnosi er kishi demakdir. Bunday atashlariga sabab shuki, mavjudotdagi tirik narsa yaʼni modda jondir. Ular, jonni hayotdan boshqa narsa deb bilmaydilar. “Unga bilim va bilimsizlik birin-ketin kelib turadi, u bilfeʼl – bilimsiz, bilquvva1 – bilimli, bilimni esa oʻrganish yoʻli bilan qabul qiladi, bilimsizligi bilan oʻrganish feʼlining unda yuz berishi, bilimli boʻlishi esa oʻrganish feʼlining undan ketishiga sabab boʻladi”, deb tavsiflaydilar.
Ruhga mutlaq modda – mutlaqo shakldan xoli tub modda ergashadi. Buni avakta, yaʼni shaklsiz narsa deb ataydilar. Bu modda bilfeʼl boʻlmasa ham, bilquvva uch xil kuchga ega oʻlik moddadir. U kuchlarning ismlari sattva, rajas va tamasdir3. Bu iboratlarni Buddhodana oʻz ahli – shamaniylarga aytib berishda eshitdimki, shamaniylarcha buddha, dharta va sangha maʼnosi aql, din va bilimsizlikdan iboratdir. Demak, birinchi quvvat – rohat va poklik boʻlib, unib oʻsish shu quvvatdan kelib chiqadi. Ikkinchisi, mehnat va mashaqqat boʻlib, sabot va doimiylik shundan paydo boʻladi. Uchinchisi, kuchsizlik va hayronlikdan iborat boʻlib, buzilish va yoʻq boʻlish shundan vujudga keladi. Shuning uchun birinchi kuch farishtalarga, ikkinchisi odamlarga, uchinchisi esa hayvonlarga nisbat beriladi.
Oʻsha ilgari sattva, keyin rajas va keyinroq tama soʻzlarini zamon jihatidan boʻlmasa ham, tartib va iborat tangligi jihatidan arabcha qabl, baʼd, summa, yaʼni oldin, keyin, soʻng deb tarjima qilish mos keladi. Lekin modda esa turli shakllar va halini birinchi uch kun orqali harakatga keladi. Ular moddani biakta, yaʼni shaklni qabul qiluvchi deb, asl javhar bilan shaklni qabul qiluvchi modda yigʻindisini esa prakriti deb ataydilar. Bu ismni qoʻllashda foyda yoʻq, chunki mutlaq modda deganimizdan keyin uni qoʻllashga ehtiyojimiz qolmaydi, modda soʻzi kifoya qilaveradi, chunki ularning biri ikkinchisisiz vujudga kelmaydi. U moddaga tabiat ergashadi. Hindlar tabiatni ahankora7 deb ataydilar. Bu soʻz gʻalaba, koʻpayish va ulugʻlanishdan olingan. Ahankora deyishga sabab shuki, modda shaklga kirgach, tabiat undan koinotni undirishga kirishadi.
Unish esa boshqaning oʻzgartishi va unuvchiga oʻxshatishi bilangina boʻladi xolos. Demak, goʻyo tabiat modda ustidan gʻalaba qozonib, uni oʻziga boʻysundirib oʻzgartiradi.
Maʼlumki, har bir murakkab narsaning sodda boʻlaklari bor, murakkablik shular yigʻindisidan kelib chiqadi. Murakkab shu boʻlakka ajralib tarqaladi. Olamdagi hamma mavjudot besh unsurdan iboratdir.