Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va astronomik izlanishlar tarixi

Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va astronomik izlanishlar tarixi.

Abu Rayhon Beruniy - qomusiy olim. "Qonuni Ma’sudiy", "Yulduzlar haqidagi fan (astrologiya)" va "Xronologiya" asarlari.
O`rta asr SHarq olimlari ichida Abu Rayqon Beruniyning ilmiy merosi alohida o`rin tutadi. U tarixchi, lingvist, astronom faylasuf sifatida talay ilmiy msros qoldirgan allomadir. Uning geografiya, mineralogiya va farmakalogiya bo`yicha qoldirgan merosi bu fanlar tarkibidan ajib bir durdona sifatida o`rin oldi. Olimlarning matematika va astronomiya - sohasidagi ishlari esa jahon tabiatshunosligining rivojiga ulka hissa bo`lib qo`shiladi.
Beruniyning o`nlab asarlari bizgacha yotib kslmagan, biroq uning bizgacha yotib kelgan bir qism asarlarining o`zm ham ko`z o`ngimizda uni buyuk qomuschi sifatida gavdalantiradi.
Alloma to`g’ulganiga mnng yil to`lishi munosabati bilan uning asarlarining to`la to`plami rus va o`zbek tilarida chop etildi. Beruniyning 1000 yilligi munosabati bilan o`tkazilgan tadbirlar va asarlarining chop etilishi olim hayoti va ilmiy msrosga jamoatchilikning qiziqishini keskin ortirishga sabab^ bo`ladi. Ayni paytda ulu olim merosi bilam faqat SHarq, jumladam O`rta Osiyo olimlargipa emas, baaki yor yo`zining juda ko`p mamlakatlariing olimlari shuulapadi. Bizning diyorimnz farzandi Abu Rayhop Beruniy o`z madaniy va ilmiy merosining jaxonshumul ahamiyati bmlan o`zbek eligmmm yoxud O`rta Osiyo ellarininggina emas, balki jahon xalqlarimms-, butun yor yo`zining manaviy boyligiga aylandi. Bu hol biz-o`chbeklarda chuqur faxr xissnni ko`zg’agdi.
Abu Rayhon Beruniy 973 yilning 4 sentyabi|)ida Xorazmning qadimiy poytaxgi Qiyot (hozirgi Beruniy) shahrida tug’ildi. Beruniy davrida Qiyot shahri mamlakatning asosiy hunarmanchilik ishlab chiqarish va savdo markazi sifatida tanilgal edi. Beruniy bu shaharda yoshligida keng va chukur bilim oldi. Biroq, baxtga karshi, olimnij yoshlik yilaridagi hayoti va unish ustozlari x,aqida fanga deyarli hech narsa ma’lum emas.
U keyinchalik o`z asarlaridan birida yoshlik ^shllari haqida szib, 990 yillardayoq Xabash Al-Xosibning astronomik jadvalaridan foydalanganligini va shu asosda asgronomik ko`zatishlar olib borganligini bayon qiladi. Beruniyning usgoziaridan biri Abu Nasr Mansur ibn Iroq bo`lib. u matematika va astronomiyadan bir necha fundamental asarlarining mualifi edi. 21-22 yoshlarida Beruniy bir necha asgronomik asboblarni yasab, ular yordamida Xorazm vohasiga tegishli bir qancha aholi istiqomat qiladigan shaharlar, punktlarning geografik koordinagaparini aniqlash bilan shugulanadi.'
Bu yillarda u Quyosh va Oy tutilishlarini ko`zatib o`rgandi, shunindsk, ekliptika (Kuyoshning yillik ko`rinma yo`li)ning osmon ekvatoriga og’ishyapi aniqlashga doir qator ko`zatishlarni bajaradi.
995 yili Go`rganj (kuxna O`rganch) amiri Ma’mun ibn Muhammad Kiyotga yurish qilib, uni tormor qildi. Qiyot hokimi Abu abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Iroq hibsga olinib qatl qilindi. Uning amakpsining o`g’li Abu Nasr Mansur ibn Ali nbn Iroqning tarbiyasida bo`lgan Bsruniy bunday sharoitda qiyotni tashlib kstishga majbur bo`ladi. Keyinroq 998 yili u Kaspiy dengizning Japubiy-Sharqiy kirgogida joylashgan Gurgon shaxri (Gurgon viloyatining markazi)ga, u yorlarning hokimi Qobus ibn Vushmagir tomonidan taklif etiladi. Beruniy taklifii qabo`l qilib, unipg saroyida 6 yilcha yashadi. Bu davrda u o`zining mashhur «O`tgan avlodlardan esdaliklar» («Xronologiya») asarinn yozib tugaladi. Mazkur asarida Bsruniy yunonlar forsiylar, arablar, sugdiylar va xorazmliklarning takvim tizimlarini bayon qiladi. SHunindek bu asarda Urta Osiyo fani va madaniy tarixi ustida ayniksa matematikada tsgishli ma’lumotlar haqida keng tuxtatilgan.
1004 yili Beruniy Xorazmning yangi poytaxti Go`rganjga kaytib keladi. Taxmin kilinishicha bu dafa uni Xorazmga kelishga 997 yildan 1009 yilgacha Xorazmda podshoxlik kilgan Abu Xasan Ali ibn Ma’mun taklif etadi. SHunday qilib, fan va madaniyatga homiylik qilgan Ali ibn Ma’mun saroyida mashhur faylasuf va buyuk hakim Abu Ali ibn Sino, Bsrupiyning ustozi Abu Nasr ibn Iroq, tabib Abu Saxl Masixiy Beruniy kabi allomalnr yig’ilib keyinchmik «Ma’mun akademiyasi» nomini olgan olimlarning gugaragi ish boshlaydi.
Bu davrda Beruniy metallar va qimatbaho minerailar bilan boglik G£shay qiziqarli ilmiy tajribalarni amalga oshiradi. Uning bu gajrnbadari natijalari olnmning solishgirma og`irliklar . haqidagi "Metallar va qimmatbaho ma’danlarning hajmlari bo`yicha nisbatlar haqida kitob" risolasidai o`rin olgan. SHuningdek, bu davrda Beruniy qator ast(tonomik ko`zatishlarni, jumdadan, O`rganchda eklintikaning osmon
ekvatoriga ogmaligini ulchashga loir talay ko`zatish ishlarini bajar.shi 1016 yili bizgacha yotib kelmagan «Kuyosh harakatini aniklash usuliga doi| kursatma» degan risolasini yopb tugaladi. 10)7 yili Xuroson v^ Afgoniston sultony Maxmud Gaznaviy Xorazmga yuriit kilib, uni ishgo]| kildi va «Akademiya» ning kupchilik olimlariii asir oldi.Asirga olingaN Beruniy va uning ustozi ibn Irok Maxmud bilan poytaxt-Gaznaga kuchishg^ majbur bo`ldi.
Beruiiydan bir asrcha keyin o`tgan Abu Fazl Bayxakiyning «Masul tarixi» deb atapmish asarida yozilishicha, Beruniy Gaznaga kelgach, «Xorazm tarixi» degan asarni yozishga kirishgan, birok bu asar ham, baxtga karshi. bizgacha yotib kelmagan.
Olim 1025 yilda «Axoli yashaydigan punktlar orasidagi masofadarni oydinlashgirish maksadida ularning o`rinlarini aniklash» («Geodeziya») asarini, 1029 yilda esa savol va javob ko`rinishida bitilgan ( 530 savol va ularga berilgan javoblardai gashkil gopgan ) «YUuldo`zlar faii», asarini yozib gugalladi. >
Beruiiyning Xindistonga safari ham uning Gazna!dagi davriga tugry keladi. Bu sayoxat Maxmud Gaznaviyning Xindistonga kilgan yurishlari bilan boglik bo`lib, Beruiiy upi bu yurishlarida ko`zatib borganligi tarixdan malum.
Bu safarlar natijalari ashyumaning 1030 yilda yozib tugallagan «Xindiston» asari bilan yakunlanadi. Bu safar tufayli Beruniy bir kancha mashxur xind olimlari va faylasuflarning asarlarn bilan tanishib, bir qanchalarini arab tiliga tarjima kildi. SHuningdek xind larga sovga sifatida Uklidis (Evklid) ning «Boshlanish» va Ptolemeyning «Al-Majistiy» hamda o`ziiing» Astrolyabiya» asarlarini arab tilidan sanskrigga (Qadim xnnd tiliga) tarjima kildi.
Maxmud Gaznaviy vafotidai (1030) sung gaxtga uning katta o`g’li Mas’ud o`tirdi. Mas’ud otasidan farkli o`laroq, olimlarni, jumladan Beruniyni ko`llab quvvatladi. Mas’udning ximmatlariga minnatdorchilik belgisi sifatida Beruniy 1036-1037 yillarda yozib tugallagan mashxur astronomik asarini unga bagishlab, «Qonuni Masudiy» deb atadi.
Beruniyning bu mashxur asari 11 "kitobdan iborat bo`lib, ularning har biri bir kancha bobdan tashkil topgan. Birinchi kitobda Ptolemeyiing geotsentrik sisgemasi asosida olam go`zilishining asoslari basn kilinadi. Bu kitobda olim, shuningdek sferik astronomiyaning talay masalalari ustida tuxtaladi. «Qonuni Masudiy»ning ikkinchi kitobi takvimlar, yani xronologiya masalalariga bagishlangan bo`lib, uning «O`tgan avlodlardai esdaliklar» asarida kurilgan masalarni tuldirib, davom ettiradi. Uchinchi kitob, butun mazmuni bilan matematik asar xisoblanadi. Turtinchi kitobning boblarida sferik astronomiyaning bazi masachalari qaraladi. Beshinchi kitob Urta asrlar faii uchun mo`xim bo`lgan joyning geografik o`zuplamasini, SHuningdsk yoritgichlarning azimutlari va boshqa koordinatalari aniklash bilan boglik masalalarga bagishlangan. «Qonuni Masudiy»ning oltinchi va yotinchi kitobdarini Beruniy, mos ravishda, Kuyosh va Oyning harakatlarshsh o`rganishga bagishlaydi. Asarning sakkizinchi kitobida Kuyosh va Oyning tutilish shartlarini aniklash xususida so`z yuritiladi. Tukkizinchi kigob yuldo`zlarga bagishlaigan bo`lib,
uniig boblariyaa yuldo`zlar va plaiyotalirnin!<sup>-</sup> farki, yuldusharning pretssssiyasi (yuldo`zlarning o`zunlama bo`iicha yillik siljishi» gufayli sodir bo`ladigan xodisa), ularning chikish va botish momentlarini aniklash masalalari hakida gap boradi. «Konuii Masudiy»ning o`rinchy kitobda Beruniy «kurollanmagan» ko`z bilan kursa bo`ladigan beshta sayyora - Utorud (Merkuriy), Zuxro (Venera), Mirrix (Mars), Mushtariy (YUpiter) va(3uxal (Satura) larning harakatlari ustida tuxtaladi. Va nihoyat, asarning eng so`ngi 11-kigobi astronomiya masalalariga bag’ishlangan. • "Qonuni Mas’udiy" ning astronomiya tarixida go`tgan o`rni buyukligini Ibn Sinoning «Kitob ash-SHifo» sining meaitsina tarixida to`tgan o`rniga taqk.oslash mumkin. Bu asar urta asr astronomiyasining komusi bo`lib, uida Beruniy o`zidan oldin o`tgan barcha olimlarning astronomik qarashlarini tanqidiy nuktai nazar bilan tahlil qilish bilangina cheklanmay, juda ko`p aktual masapalar bo`yicha o`zining yangi va ilgor fikrlarini bayon kilgan.
1040 yilda Dandanakda gurkmanlar bilan bo`lgan jangda Ma’sud ^ G’aziaviy yongildi va asir olinib uldirildi. Taxtga uning ukasi Muhammad utiradi. Bir necha oyga ham qolmay, 1041 ynlning aprel oyida armiya Muhammadni taxtdan olib, uning o`rniga Ma<sup>g</sup>sudning ugli Ma’dudii kuydi. Tarixchi I.YU.Krachkovskiy va A.M. Bslenitskiylarning ma’lum kilishicha, Ma’sudnyng yotti yillik podsholik davrida Beruniyning xayoti nisbatan osoyishtalikda o`tgan.
70 yoshga yaqinlashgan Bsruniy sog’lig’i ancha yomonlashganini, ko`zi xira tortib, rejalashtirgan ilmiy ishlarini bajarish qiyin kechayopanini o`zining bu davrda yozgan "Fixrist" asarnda bayon qilgan.
Biroq, qarilik tashvishlarnga qaramay, alloma umrining so`ngsh damlarigacha o`z ilmiy faoliyatini to`xtatmadi, bu davrda miiyorallar, tabiatning o`simlik va hayvonot dunyosiga oid- yo`nalishlar bo`yicha umumlashgan asrslar yozish bilai mashg’ul bo`ldi.
Natijada umrining so`nggi yillarida olim yana ikki buyuk asar yaratdi. ulardan biri qisqacha "Mneralogiya", ikkinchisi esa "Farmakagnoziya" deb yuritildi.
Alloma oxirgi asarining qo`lyozmasiii yakunlash arafasida - 1048 yilda olamdan o`tdi.
Abu Rayhon Beruniy ilmiy faoliyatining mahsuldorligiga baho berib, sharqshunos olim I.YU.Krachkovskiy: "uning e’tiborini kamrok tortgan fanning yo`nalishlarini sanab o`tish, u qo`l o`rgan sohalardan ancha kamligi tufayli bir necha bor yongil", - degan edi.