Abuzalova M

Ovozga taqlid nazariyasi. Bu nazariya qadimgi yunon olimlari 
Demokrit va Platonlar davrida paydo bo‘lib, XX asrgacha yashab keldi. 
Ovozga taqlid nazariyasi talqiniga ko‘ra, yer yuzida paydo bo‘lgan 
dastlabki odamlar ongli ongsiz ravishda tevarak-atrofdagi turli – tuman 
predmetlarning tovushlariga, chunonchi, yirtqich hayvonlarning o‘kirishi,
qushlarning sayrashi, tezoqar suvning shildirashi, shamolning uvillashi 
kabilarga taqlid qilish natijasida nutq paydo bo‘lgan. Masalan, sharshara, 
qarg‘a, kaklik, chirillamoq, shildiramoq, g‘urillamoq; rus tilida: 
шипет,шипение, гавкат, кукушка kabi. Agar tillardagi, jumladan, o‘zbek 
yoki rus tilidagi so‘zlar faqat taqlidlardan, to‘g‘rirog‘i, tovushga 
taqlidlardan iborat emasligini hisobga oladigan bo‘lsak, bu nazariyaning u 
darajada asosli emasligini sezamiz. Va yana aytish mumkinki, tabiatda 
tovush chiqaradigan predmetlar soni tovush chiqarmaydigan narsalar 
soniga qaraganda kamroq. Tovushsiz narsalarning (tuproq, tog‘, quyosh, 
osmon, g‘or, qor kabi) nomi qaerdan paydo bo‘lgan-u, til va tafakkursiz 
nutq qanday yuzaga kelgan? XX asrning 90-yillarida – Avstraliya va 
Janubiy Amerikada topilgan, ibtidoiy formatsiyani boshidan kechirayotgan 
qabilalarda – o‘tkazilayotgan tajribalarning ko‘rsatishicha, bu tillarda 
tovushlarga taqlid asosida paydo bo‘lgan so‘zlar miqdori nihoyatda oz. 
Bundan tashqari, tabiatdagi tovushlarga taqlid qilish uchun insonda 
nihoyatda rivojlangan nutq organi bo‘lishi ham zarur. 

---

205 
Demak, ovozga taqlid nazariyasi tafakkur va tilning chambarchas 
bog‘liqligini inobatga olmaydi, til va nutqni farqlamaydi, tilning paydo 
bo‘lishidagi ijtimoiy zaruratni e’tibordan chetda qoldiradi. Bu nazariya 
tilning paydo bo‘lishi masalasini hal etmaydi.
Undov nazariyasi. Bu nazariya tilning paydo bo‘lish masalasini 
boshqacha talqin etadi. Ushbu nazariya tarafdorlari tildagi barcha so‘zlar 
kishilarning his -tuyg‘ulari, qahr-g‘azablari, hayajonlari ta’sirida ixtiyoriy 
yoki ixtiyorsiz baqirishlari natijasida paydo bo‘lgan, deb da’vo qiladilar. 
Bunday so‘zlarga oh (ohlamoq), uff (uflamoq), voy (voyvoylamoq), dod 
(dodlamoq) kabilarni misol keltiradilar va tildagi boshqa so‘zlar esa ana 
shu kabi so‘zlarning kombinatsiyalaridan kelib chiqqan, deb hisoblaydilar. 
XVIII asrda yashagan fransuz olimi Jan Jak Russo ham shu nazariya 
tarafdorlaridan biri bo‘lgan. Madomiki, tildagi barcha so‘zlar haqiqatan 
ham shu nazariya tarafdorlari aytganidek yaratilgan bo‘lsa, tildagi 
emotsiyalardan yiroq ming – minglab predmetlarning nomi qanday paydo 
bo‘lgan? Tabiiyki, undov nazariyasi tarafdorlari bu kabi savollarga javob 
berishga ojiz. Undov nazariyasi tilning ijtimoiy xarakterini inobatga 
olmaydi, ya’ni biologik aspektning birgina jihatiga tayanib inson va 
kishilik jamiyatining paydo bo‘lishini hisobga olmaydi. Bu g‘ayriilmiy 
nazariyadir.