Abuzalova M


Mavzu : Fonologiya fonemani o„rganuvchi soha sifatida


Download 1.77 Mb.
Pdf ko'rish
bet48/186
Sana02.01.2022
Hajmi1.77 Mb.
#197102
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   186
Bog'liq
tilshunoslikka kirish

 
Mavzu : Fonologiya fonemani o„rganuvchi soha sifatida 
Reja: 
1.Fonemaning til birligi ekanligi. 
2.Fonologik ziddiyat va uning ko„rinishlari. 
3.Fonemalarning variantlashuvi. 
4.Fonema nazariyasi tarixidan.  
                              
Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar: 
 
Fonologiya,  fonema  va  tovush  munosobati,  fonologik  dipozitsiya  ,  bir 
o„lchovli va ko„p o„lchovli ziddiyat, doimiy va neytrallashgan ziddiyat , kuchli va 
kuchsiz pozitsiya, fanema va gradema, gradema va harf, harf va tovush, fonologik 
nazariyalar. 
 
Fonologiyaning  kelib  chiqishida  fonetika  katta  rol  o„ynagan.  Fonologiyaga 
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshiga kelib, tilshunoslikning fonetika 
bobidan ajralib chiqqan alohida soha sifatida qarala boshlandi. Fonologik sathning 
taraqqiyotida mashhur rus va polyak olimi I.A.Boduen de Kurtene, rus olimi N.C 
Trubeskoy,  R.  Yakobsonlarning  xizmati  kattadir.  Turkiy  tillar  fonologiyasini 
tadqiq  qilishda  V.V.  Radlov,  E.D.  Polivanov,  N.K.  Dmitriyevlarning  tadqiqotlari 
ahamiyatga egadir. Umuman olganda , fonologiya nutq tovushlarning fiziologik  – 
akustik  (fizik  )  tomonidan  funksional  (lingvistik)  tomonini  farqlash  ehtiyoji  bilan 
paydo bo„ldi. Praga funksional strukturalizmi oqimining taniqli namoyondasi N.S 
Trubeskoy  fonetikani  odam  nutqining  material  tomoni,  ya‟ni  artikulyatsiyasi  va 
akustikasi  haqidagi  fan  deb,  fonologiyani  esa,  tildagi  tovushlarning  ma‟noni 
farqlashga  xizmat  qiluvchi  alomatlari  va  funksiyalarni  o„rganuvchi  fan,  deb 
ta‟riflangan edi. Bu ta‟rifda tilni nutqqa, tovushlarning material tomonini ularning 
funksional tomoniga qarama-qarshi qo„yish yorqin ko„rinadi [2,22;]. Fonetikaning 
birligi  bevosita  kuzatishlarda  berilgan  nutq  tovushlari  bo„lgani  kabi, 
fonologiyaning birligi so„zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq 
tovushlari  asosida  yotgan  tovush  tipi  haqidagi  ijtimoiy  tasavvurlaridir.  Har  bir 
fonema  kishilar  ongida  umumiy  farqlovchi  xususiyatlari  asosida  vujudga  kelgan 
maxsus  “akustik  portret  ”  yoki  ”tovush  obrazi  “sifatida  yashaydi.  Bu  farqlovchi 
belgilar tovushlarning artikulyatsion va akustik belgilari asosida vujudga keladi va 
barqarorlashadi.  Fonologik  jihatdan  fonemalar  bir-biriga  qarama-qarshi  qo„yiladi, 
to„g„rirog„i,  fonemalar  boshqa  lisoniy  birliklar  kabi  paradigmatik  munosobatda 
yashaydi.  Fonologik  oppozitsiyalar  fonemalarning  farqli  belgilarini  o„zida 
ifodalaydi.  Masalan,  [p]-[t]  “lab  –  til  oldi”  belgisi  bilan,  [a]-[o]  “lablanmagan- 


lablangan”lik  belgisi  bilan,  [h]-[q]  “bo„g„iz  chuqur  til  orqa”  xossalari  bilan 
farqlanadilar. 
        Tilshunoslikda  fonologik  ziddiyatlarning  turli  tip  va  ko„rinishlari  farqlanadi. 
N.S  Trubeskoy  “Fonologiya  asoslari  ”  asarida  fonologik  ziddiyatlar  haqida 
ko„pgina  ma‟lumotlar  beradi.  Ziddiyatlar  bir  o„lchovli  va  ko„p  o„lchovli 

Download 1.77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling