Abuzalova M

 
Mavzu bo`yicha tayanch tushunchalar: 
 
Hind – yevropa tillari oilasi, bu oilani o`rganish tarixidan, ovrupashunoslar va 
ularning  tadqiqot  manbalari,  metodlari,  hind  –  yevropa  tillarining  qarindoshligi, 
hind  –  yevropa  tillari  oilasining  guruhlanishi,  eng  yirik  guruh,  eng  yirik 
(so`zlashuvchilar  va  jahondagi    o`rniga  ko`ra)  tillar,  hind  –  yevropa  tillarining 
ichki (lisoniy) xususiyatlari, hind – yevropa tillari flektiv tillar sifatida. 
 
Genealogik  tasnif  asosida,  tillarni  qiyosiy-tarixiy  metod  orqali  organish,  
avvalo,  hind  –  yevropa  tillari  materiallarida  ishlab  chiqilgan  edi.  Bunda  XIX 
asrning  birinchi  yarmida  nemis  filologi  F.Bonn  (1791-1867),  rus  tilshunosi 
A.X.Vostokov  (1781-1864),  nemis  olimi  A.Shleyxer  (1821-1868),fransuz 
tilshunosi F.Dits (1794-1876)lar hind – yevropashunoslikka asos soldilar. Bundan 
keyin som-xom, fin-ugor, turkiy, kavkaz tillari oilasi tasniflandi. 
 
Fransuz  gumanisti  Gvilyelm  Postellus  (1510-1581)  ozining  “Tillarning 
qarndoshligi  haqida”,  gollandiyalik  olim  Iosif    Skaliger  (1540-1609)  esa  
“Yevropaliklarning tillari haqida mulohazalar” nomli tadqiqotlarida yevropa tillari 
doirasida  11ta  “ona  til”larni  ko`rsatadilar.  4  ta  “katta”:  grek,  latin  (roman  tillari 
bilan), tevton (german), slavyan hamda 7ta “kichik”: alban (epirot), irland, kimrcha 
(britt),  tatar,  fincha,  venger  va  bass  tillari.  Tilshunoslar  qadimgi  hind  (sanskrit) 
tilini  ilmiy  o`rgana  boshlaydilar.  Sanskrit  tilini  o`rganish  esa  qiyosiy  -tarixiy 
tilshunoslikning  shakllanshiga  katta  ijobiy  ta‟sir  ko`rsatdi.  1786-yilda  ingliz 
sharqshunos  olimi  Vilyam  Djounz  (1746-1794)  Kalkuttada  qilgan  imiy 
ma‟ruzasida  sanskrit  tilining  grek,  latin,  kelt,  got  va  qadimgi  fors  tillari  bilan 
qarindosh ekanligini ko`rsatib berdi. Sanskrit tilini “klassik tillar ”ga qiyoslab , bu 
tillarda  faqat o`zaklarninggina  emas, balki      grammatik  (forma)  shakllarning ham 
o`xshash,  bog`liq  ekanligini  va  bu  o`xshashliklarning  tasodifiy  emasligini,  bular 
hind  –  yevropa  tillari  orasida  qarindoshlik  munosabati  borligini  ko`rsatadi,  deya 
mulohaza yuritdi. 
 
Frans  Bopp  (1791-1867)  esa  xuddi  shu  yonalishda,  ya‟ni  sanskrit  tili  va 
ko`pgina yevropa tillarini qiyoslash asosida 1816-yilda “Sanskrit tilining tuslanish 
sistemasi  va  uni  grek,  latin,  fors  va  german  tillaridagi  tuslanish  sistemasiga 
qiyoslash”  nomli  asarini  e‟lon  qildi  va  bu  asarda  mazkur  tillardagi  tuslanishning 
o`xshashligini, bu tillarning  bir manbadan kelib chiqqanligini ko`rsatib o`tdi.Olim 
o`zining  III tomli “Sanskrit , hind, arman, grek, latin, litva, qadimgi slovyan , got 
va  nemis  tillarining  qiyosiy  grammatikasi”  nomli  asarida  (1833-1852)  hind  – 
yevropa  tillarida  fleksiyaning  kelib  chiqish  tarixini  o`rganib,  tilshunoslikda 
“agglyutinatsiya” nazariyasini ishlab chiqdi. 
 
Hind  –  yevropa  tillari  oilasini  o`rganish  sohasida  Y.Grimm  va  R.Rasklar 
ham  katta  xizmat  ko`rsatishgan.  Xususan,  Rasmus  Rask  (1787-1832)  o`zining 
“Qadimgi  island  tili  va  island  tilining  paydo  bo`lishi”  (1814)  nomli  asarida 
tillarning  qarindoshligi  so`zlarning  o`xshashligiga  emas,  balki  grammatik 
formalarning  o`xshashligiga    asoslanishi  kerakligini  qayd  qilgan.  Yakob  Grimm 
(nemis olimi) (1785-1863) esa german tillari qiyosiy grammatikasini yaratdi.1819-

---

1877-yillar davomida to`rt tomlik “Nemis tili grammatikasi” asarida german tillari 
va  boshqa  hind  –  yevropa  tillariga  xos  bo`lgan  fonetik  sistemani  qiyoslaydi.  Bu 
qonun “Grimm qonuni” deya nom qozongan bo`lib, german tillaridagi [f], [b], [h] 
tovushlari  hind-yevropa  tillaridagi  [p],  [t],  [k]  tovushlariga  mos  kelishini 
isbotlaydi. 
 
Slovyan  va  roman  tillarini  tadqiq  etish  borasida  M.V.Lomonosov  (1711-
1765)  ham  izlanishlar  olib  borgan.  Uning    “Rossiya  grammatikasi”  (1755), 
“Rossiya  (rus)  tillariga  qarindosh  tillar  hamda  qadimgi  dialektlar  haqida” 
(tugallanmagan)   asarlari ma‟lum. 
 
1820-yillarda  mashhur  rus  tilshunosi  A.X.Vostokov  o`zining  “Slovyan  tili 
haqida mulohazalar” asarida slovyan tillarining genetik  aloqalarini asoslab berdi. 
Quyosiy  -  tarixiy  tilshunoslik  haqida,  ayniqsa,  hind-yevropa  tillari  oilasi  haqida 
gapirganda 
buyuk 
olim 
Avgust 
Shleyxerning 
naturalistik 
qarashlariga 
to`xtalmasdan  bo`lmaydi.  Shleyxerning  “Сравнительно  –  лингвистическое 
иследование”  (1848-1850),  «Немецкий  язык»  (1859),  «Компендий 
сравнительной  грамматики  индоевропейских  языков»  (1861-1862)  kabi 
asarlarida  uning  eng  asosiy  g`oyalari  o`z  aksini  topgan.  Olimning  tilga  “jonli 
organizm” sifatida qarash, jonli organizmlarga xos “tug`ilish, rivojlanish va o`lish” 
(inqiroz)  hodisalari  aynan  til  misolida  yaqqol  ko`rinishini  e‟tirof  etish,  tillar 
shajarasi  va  bobo  til  masalalarini  tadqiq  etish  faoliyatining  naturalistik  tafakkuri 
asosini tashkil qilar edi. 
 
A.  Shleyxerning  fikricha,  dunyo  tillarining  barchasi  uchun  umumiy  bobo 
tilni o`rnatish mumkin emas. Demak, bir necha bobo tillar bor bo`lgan. Chunonchi, 
tillarning  ko`pgina  qismi  yo`qolgan  va  yo`qolayotgan  bir  paytda,  bizga  ma‟lum 
bo`lmagan  juda  ko`p  tillar  bo`lganligini  va  shunga  yarasha  ko`plab  bobo  tillar 
bo`lganligini tasavvur qilish mumkin. “Hayvon va jonzotlarga xos yashash uchun 
kurash” qonunini tilga tadbiq etib, shunday xulosaga keladi. “Insoniyatning hozirgi 
davrida “yashash uchun kurash”da hind-german tillari g`oliblik qilmoqda, ularning 
yoyilishi  hanuz  davom  etmoqda,  boshqa  ko`plab  tillar  ular  tomonidan  siqib 
chiqarilgan”.
1
  Tillar tasnifi masalasiga keladigan bo`lsak, Vilgelm fon Gumboldt 
nazariyasidan (tillarni 4 tipga bo`lish ) farqli ravishda, u Avgust Shlegel g`oyasiga 
qo`shiladi, tillarni 3 turga bo`ladi.  
1.  Tarkibli  (односложные),  agglyutinativ  va  flektiv.  U  buni  yer  yuzidagi 
taraqqiyot  bosqichlari  bilan  uyg`unlashtiradi;  xitoy,  kxasi,  birma,  namakva  tillari 
arxaik  ko`rinishlar,  turk-tatar,  mo`g`ul,  fin,  venger,  dravid,  tibet  tillari  o`tuvchi, 
oraliq tillar, semit va hind – yevropa tillari – eng rivojlangan tillardir. 
 
2.Hind-yevropa  tillari  eng  keng  tarqalgan  yirik  oiladir.  Hozirgi  hind  –  yevropa 
tillari oilasi qarindoshlik darajasiga ko`ra 10 guruhga ajratiladi: hind,eron, roman, 
german, slovyan, grek, kelt, arman, boltiq, alban. 
 
1.Hind guruhi. 24 tildan iborat. 676 million kishi so`zlashadi. Bu 33,7 % ni 
tashkil qiladi. 
 
2.Roman guruhi, 10ta til. 522 million kishi so`zlashadi. 26,0% 
                                                 
1
 Aмирова Т.А. и д. Очерки по истории  лингвистики. М., «Наука» 1975 . 361 стр.  

---

 
3.German guruhi, 10ta til. 421 million kishi so`zlashadi.21,0% 
 
4.Slovyan guruhi, 11ta til. 282 million kishi so`zlashadi. 14,1% 
 
5.Eron guruhi, 31ta til. 68 million kishi so`zlashadi. 3,4% 
 
6.Grek guruhi, 1ta til. 11,7 million kishi so`zlashadi. 0,6%     
 
7.Kelt guruhi, 4ta til. 9,4 million kishi so`zlashadi. 0,5% 
 
8. Arman guruhi, 1ta til. 6 million kishi so`zlashadi. 0,3% 
 
9. Boltiq guruhi, 2ta til. 4,7 million kishi so`zlashadi. 0,2% 
 
10.Alban guruhi, 1 ta til. 4,5 million kishi so`zlashadi. 0,2% 
Demak,  hind  –  yevropa  tillari  jami  95  tildan  hamda  2005,3  million 
so`zlovchidan  iborat  oiladir.  Bu  tillarning  barchasini  umumlashtirib  turuvchi 
tipologik xususiyat bor: ularning hammasi flektiv tipga mansub. 
 
Hind – yevropa   tillarining genealogik tasnifi quyidagicha: 
          Hind guruhi: 
1). Hind (Hindiston), 150 million, 2 adabiy shakli bor: urdu hamda hind; 
2). Bengal, 60 million, Ganga daryosi va Bengal qo`ltig`i  tomonlari; 
3). Bixori, 30 million, Hindistonning shimoliy-sharqi; 
4). Maratxi, 20 million, G`arbiy Hindiston; 
5). Panjob, 20 millionga yaqin, Shimoliy Hindiston; 
6). Rajastoni, 15 million, Hindistonning shimoliy g`arbi; 
7). Bujarat, 13 million, Hindistonning g`arbi; 
8). Uriya, 10 million, Sharqiy Hindiston; 
9). Sindxi – Hind daryosi vodiysi va b. yangi hind tillari; 
10).  Sigan  (lo`li)  –  Ispaniya,  Vengriya,  Chexiya,  Ruminiya,  Germaniya,  Turkiya, 
Rossiya va Osiyoda V-X asrlarda migratsiya yo`li bilan tarqalgan elatlar tili; 
11). O`lik tillar (veda tili)-sanskrit: veda tili, pali, prokrit. 
    2.   Eron guruhi. 
1). Forsiy, 15 million,  Eronning davlat tili;  
2). Afg`on (pushtu) – Afgonistonning milliy adabiy tili; 
3). Baluchi (beludja) – Baluchiston tili; 
4).  Kurd  –  shimoliy  –  g`arbiy  Eron,  Iroq,  Turkiya  chegaralari  va  Armanistonda 
yashovchi kurdlar tili;  
5). Tojik, 1 million, Tojikiston, O`zbekiston va Qozog`iston; 
6).  Osetin,  266  ming,  shevalari;  iron  (shim.  Oseteya)    va  digorga  (jan.  Osetiya) 
kavkaz tillarining ba‟zi belgilari bor; 
7). Tolish, 80 ming, Ozarbayjon; 
8). Tog`, Ozarbayjon, janubiy Dog`iston; 
9). Rushan, 7, 1 ming 
10). Shug`non, 12 ming           Badaxshon tog`lari; 
11). Yag`nob, 1   ming, o`sha yerda va boshqa pomir shevalari. 
 
O`lik tillar: qadimgi fors, avesto, pahlaviy, skif, so`g`d, xorazmiy, sak tillari. 
           3.Slovyan guruhi.   
 A.Sharqiy guruh: 
1).  Rus,  10  million,  Rossiya  va  sobiq  SSSR  respublikalarida;  shimoliy  rus  -
“olovchi” va janubiy rus – “alovchi” eng muhim aloqa tili (jahon bo`ylab); 

---

2). Ukrain, 40 million, Ukraina, shimoliy Kavkaz, Sibir, Qozog`iston; o`ng qirg`oq 
va chap qirg`oq (Dnepr bo`ylab) tillari mavjud; 
3). Belorus, 9 million, Belorussiyada.