Achilova sayyora abdumannonovnaning "organik birikmalarning kislotaliligi va asosliligi nazariyalari. Qattik va yumshoq kislota va asoslar"

---

OʼZBEKISTON RESPUBLIKАSI OLIY VА OʼRTА MАXSUS TА’LIM VАZIRLIGI
SHАROF RАSHIDOV NOMIDАGI SАMАRQАND DАVLАT UNIVERSITETI
KIMYO FАKUL’TETI KIMYO YO’NALISHI 4-KURS TALABASI 
ACHILOVA SAYYORA ABDUMANNONOVNANING 
“ORGANIK BIRIKMALARNING KISLOTALILIGI VA ASOSLILIGI NAZARIYALARI. 
QATTIK VA YUMSHOQ KISLOTA VA ASOSLAR”
MAVZUSIDAN TAYYORLAGAN
T A Q D I M O T I
Samarqand - 2022

---

Reja
1.Louri-Brensted va Lyuis nazariyalari.
2.Spirtlar, fenollar va karbon
kislotalarining kislotali xususiyatlari.
3.Qattiq va yumshoq kislota va asoslar.

---

Anorganik kimyoda bo‘lgani kabi organik ikmyoda ham kislotalar va
asoslar tushunchalari mavjuddir. Organki moddalarning kislotali yoki
asosli xossalari to‘g‘risida ikkita nazariya mavjud:
Louri-Brensted nazariyasi;
Lyuis nazariyasi.
Louri-Brensted nazariyasi bo‘yicha kislotalar deb proton beruvchi, 
asoslar deb esa – proton biriktirib oluvchi moddalarga aytiladi, ya’ni: 
bu yerda, 
+
B-H – protonlangan (kislota)

---

Louri-Brensted nazariyasi asosidagi bu tenglamalardan quyidagicha juda 
muhim xulosa kelib chiqadi:
Kuchli kislotaga kuchsiz asos mos keladi va aksincha kuchsiz kislotaga kuchli 
asos mos keladi. Maslan, sirka va xlorsirka kislotalar solishtirilganda xlorsirka 
kislota sirka kislotaga nisbatan taxminan 100 barobar kuchli ekani aniqlanadi.
Ularga mos keluvchi anionlarning asosli xususiyati solishtirilganda esa
atsetat anioni xloratsetat anioniga nisbatan taxminan 100 barobar kuchli
asosdir. Bunga sabab xlor atomining kuchli elektronoakseptorlik xossaga ega
ekanidir.

---

Lyuis nazariyasiga muvofiq kislotalar elektronga taxchil bo‘lgan, asoslar
elektronga boy bo‘lgan, bo‘linmagan elektron juftli, qo‘sh bog‘li va aromatik
yadrosi bo‘lgan moddalardir.
Masalan, Lyuis kislotalari: H
+
, BF
3
, AlCl
3
, ZnCl
2
, FeCl
3
, 
+
CR
3
Lyuis asoslari:
BF
3
, AlCl
3
, ZnCl
2
, FeCl
3
, AlBr
3
kabi elektroneytral birikmalarning markaziy
atomlari (B, Al, Zn, Fe) dagi elektronga taxchillik shundan iboratki, bu atomlar
atrofidagi sakkizta barqaror (oktet) elektron qobiq o‘rniga oltita (sekstet) elektron
qobiq mavjuddir. Shuning uchun bu moddalar elektroneytral bo‘lsa ham o‘ziga yana
ikkita elektron (asos) biriktirib olishga va elektronlarni sakkistaga yetkazishga
harakat qiladi va shuning uchun ular kislotali xususiyat namoyon qiladi. Bu tuzlar
Lyuis kislotalari deyiladi.

---

Organik moddalarning kislotali yoki asosli xususiyatlariga Lyuis nazariyasi
ko‘proq mos tushadi va shuning uchun bu nazariyadan keng foydalaniladi.
Kislotalilik yoki asoslilik tushunchalari nisbiy tushunchalardir. 
Moddaning kislotali xossasi asos ishtirokida, asosli xossasi esa – kislota
ishtirokida namoyon bo‘ladi. Masalan, gaz holdagi HСl kislota emas, lekin u 
asos ishtirokida (suv) kislotaga aylanadi. 
Demak, moddaning kislota yoki asos bo‘lishi uni o‘rab turuvchi moddalar
xarakteriga bog‘liqdir.
Suvga o‘xshagan amfoter xossaga ega bo‘lgan moddalar o‘z protonini o‘zi
biriktirib oluvchi akseptoga ham ega:
Bu jarayon avtoprotoliz deyiladi.

---

Birikmaning kislotali yoki asosliligi erituvchining asosligiga (mos ravishda
kislotaliligiga) bog‘liqdir. 
Shuning uchun moddalarning tegishli konstantalari solishtirilganda hamma
vaqt erituvchi ko‘rsatiladi. 
Asosliligi katta bo‘lgan erituvchida kuchli kislotalar ham, kuchsiz kislotalar ham 
chuqur va farqi kam dissotsiyalanishga uchraydi. 
Bunday erituvchilarni kislota kuchini tenglashtiruvchi erituvchilar deyiladi.
Shu sababdan, kuchsiz kislotalar o‘rganilganda suvga nisbatan asosliroq
erituvchi, maslan, suyuq ammiak yoki aminlar qo‘llaniladi. 
Kuchsiz asoslar tadqiq qilinganda esa suvga nisbatan kislotaliroq erituvchi, 
masalan, suvsiz sirka kislota, kons. sulfat kislotalardan foydalaniladi.
Kuchli kislotalar o‘rganilganda kuchsiz kislta, masalan, suvsiz sirka kislota
ishlatiladi.

---

Moddaning yuqori kislotaliligi kerak bo‘lsa kislota kuchini farqlaydigan, 
kislota kuchini tenglashtirish darajasi kam bo‘lgan erituvchi olinadi. 
Maslan, vodorod xlorid asosli xossaga ega bo‘lgan moddani suvga nisbatan
benzolda kuchliroq protonlaydi. 
Shunday qilib benzol suvga qaraganda kislota kuchini kam tenglashtiruvchi
erituvchidir.
Kislotalilikning yoki asoslilikning son qiymatlardagi farqqa qaramasdan
birikmalarning suvsiz-erituvchilardagi kislotalik yoki asoslik bo‘icha joylash
tartibi o‘zgarmaydi

---