Адабий тилнинг функционал услублари ва юристнинг нутқ маданияти режа

2-§. Сўзлашув услуби
Сўзлашув услуби адабий тилнинг оғзаки шаклидир. Албатта, бу услубда ҳам адабий тил меъёрларига амал қилинади. Сўзлашув услубидаги нутқ диалогик шаклда бўлади. Бу услуб расмийликдан холи бўлади. Яъни сўзлашув услубида китобий услубларда қўллана-диган таклиф қилди, собиқ, масалан, ташриф буюрди каби сўзлар ўрнида чақирди, олдинги, мисол учун, келди каби сўзлар қўлланилади.
Сўзлашув услубидаги нутқда тил воситаларидан фойдаланиш эркиндир. Бу услубда кўчма маъноли сўзлар, фразеологизмлар, диа-лектизмлар, вульгаризмлар кўп қўлланади. Турли экстралингвистик омиллар (жест − қўл, бош, гавда ҳаракатлари; мимика − юз ҳарака-ти, қиёфа ўзгариши.) сўзлашув услубининг ўзига хос белгиларидир.
Сўзлашув услуби лексикасини эмоционал бўёқли сўзлар ташкил этади. Гапириш, сўзлашдан мақсад инсон ўз фикр-мулоҳазалари, орзу-истаклари, қувонч-шодликларини ифодалаш ва тингловчи қалбига етказишдир. Шу боис бунда тилдаги турли луғавий бир-ликлар, грамматик воситалардан фойдаланилади. Сўзлашув услубида киши нарса ва ҳодисаларнинг номини аташ билан кифояланмай, балки уларнинг асосий кўзга ташланувчи белги хусусиятини жонли, эмоционал ифодалаш учун таъсирийлиги кучли бўлган содда сўзлашув воситаларидан кенг фойдаланади.
Масалан, чиройли сўзи оддий, бетараф, ҳеч қандай қўшимча услубий маънога эга эмас. Унинг бадиий услуб учун хос синоним-лари зебо, гўзал бўлса, кетворган, офатижон синонимлари оддий сўзлашув учун хос бўлган эмоционал сўзлардир.
Бу услубда оғзи қулоғида, жони чиқди, тарвузи қўлтиғидан тушди, тагига сув кетди, ичаги узилди каби фразеологик бирликлар кўп қўлланади.
Сўзлашув услубида қариндош-уруғни билдирувчи атамаларга услуб талаби билан -жон, -хон, -ой, -гина, -пошша, -қул каби қўшим-чалар қўшилиб айтилади ва бу эса сўзловчининг субъект ҳақидаги ижобий ёки салбий муносабатини англатади: онажоним, укажон, холажон, болагинам, қизгинам, келинпошша ва ҳ.к.
Нутқ одобига биноан сўзловчи ўз нутқида тингловчини ранжит-маслик учун қўпол, ёқимсиз, ҳақорат маъноларини ифодаловчи сўзлар ўрнига уларнинг силлиқроқ, ёқимлироқ вариантларини ишла-тиши зарур, бу маданиятлиликнинг асосий белгиси ҳисобланади. Масалан, хотин дейиш ўрнига онаси, куёв дейиш ўрнига куёвингиз, қудам дейиш ўрнига қудамлар, туғди дейиш ўрнига кўзи ёриди ёки фарзанд кўрди каби сўз ва бирикмаларни ишлатиш мақсадга мувофиқдир.
Сўзлашув услубида тушум, қаратқич келишиклари қўшимчала-рининг тушиб қолиши, отлар ўрнига асосан, олмошларнинг иштироки билан нутқий тежамкорлик вужудга келади. Масалан, китоб ўқидим, фикр айтинг, мулоҳазалар айтинг; ариқ суви, тоғ ҳавоси; Ким келди? Қаерда? Қачон? Нутқ тежамкорлигида нафақат соддалаштириш; ортиқча жимжимадор, тушунилиши қийин бўлган тил бирликларини қўлламаслик фикр равонлигини ҳам таъминлайди.
Узун жумлаларда бериладиган фикрлар бир сўз ёки сўз бирикмасига, содда йиғиқ гапларга сингдирилади. Масалан, Тўйга айтдик. Салим келмади? Бу жумланинг тўлиқ шакли: Акам қизини чиқарган эди. Тўй шаҳардаги «Наврўз» ресторанида бўлди. Таклиф қилинган меҳмонларнинг ҳаммаси келди. Тўйга таниқли хонандалар ҳам келган эди, тўй роса қизиди. Нега Салим келмади, уйи тинчмикан?
Кўплик қўшимчаси -лар сўзлашув услубида ўз маъносидан ташқари бир қатор услубий вазифаларни бажаради: а) киноя, кесатиқ маъносини: Кўринмайдилар? Ишлари кўпми?; б) ҳурмат: Дадамлар келдилар.; в) фикрни бўрттириш: Акамдан балоларга қолдим.; г) тахмин: Соат бешларда келса керак ва ҳ.к.
Қўшма феъллар қисқарган шаклда қўлланади: опкелинг, оборинг, жўнатворинг, кузатвор.
Сўзлашув услубида асосан йиғиқ гаплар, тўлиқсиз гаплар, сўз гаплар, ундалмали гаплар кўп қўлланади. Келдими? Кўрдингми? Ҳа! Йўқ! Бор! Келди. Бугун. Ўзлари.
Бу услубда сўзлар тартиби эркин бўлади.