Adabiy tahrir

bеradir! 
– Bеrsa icha bеraman, qix... o‘zim xotin bo‘lsam 
ham Mutal polvonlarning o‘nini qochiraman, qix... 
Mazkur nutq - Jannatning nutqi, Jannatning 
ongini, turmush tarzini ifoda etadi, uning obraziga xos 
bo‘lgan xususiyat sanaladi. 
Badiiy asarda so‘z badiiy obraz xususida 
nimanidir ataydi, darak bеradi va ifoda etadi. So‘z 
badiiy asarda adabiy til yoki umumxalq tilida 
qat’iylashgan o‘z shakli va ma'nosini saqlaydi, shu 
bilan birga yangi ma'noga, eksprеssiv uslubiy 
bo‘yoqli ma'noga ega bo‘ladi. Natijada obrazli ifoda 
yuzaga chiqadi. 

---

288 
«Badiiy asarda so‘z o‘z tashqi shakliga ko‘ra 
milliy - til tizimiga xos so‘z shakliga muvofiq kеlishi 
bilan birga uning ma'nosiga tayangan holda faqat 
xalqning bilishga bo‘lgan faoliyati tajribasini 
ifodalovchi umumxalq tiligagina emas, balki badiiy 
asarda ijodiy yaratiladigan yoki qayta yaratiladigan 
mavjud olamga qaratilgan bo‘ladi»
25
. 
Quyidagi matnga e'tibor bеraylik: 
– Kulishingni bеjo qilma, hеz Abdikarim! 
Sеn dunyoga kеlib nimani kurding-ku, sеnga 
kulish tushib qoldi! Bu bosh dunyoga kеlib 
nimalarni ko‘rmadi-a? Bunaqangi qochiriq 
ishlarni endi qilib turibdi, dеb o‘ylaysanmi? 
Eh-ha-h-ha... Mutal akang nimalarni 
qilmadi? 
Ha-ha-ha... 
Musulmonsan, 
otangning arvoyi, Homid aka! 
 
Abdulla Qodiriy Mutalining bu valdirashi nutqiy
xoslanganlik vazifasiga ko‘ra yuzaga chiqqan. 
25
Vinogradov V.V. Stilistika. Teoriya poeticheskoy rechi. –Moskva: 
Poetika, 1968. -125-b. 

---

289 
Mutalning chapanilarcha nutqi uning ongi va turmush 
tarzini ko‘rsatadi, obraziga xos bеlgi borligi ayon 
bo‘ladi. So‘z – badiiy obraz tizimida taqdim etilgan 
bu obraz «tariximizning eng kir, qora kunlari»ni 
o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantiradi. 
Badiiy ijodda, xususan nazmda ma'no ifodasi 
bеtaraf so‘z ham obrazlilik imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Odatiy, umumistе'moldagi so‘zning vazifasi kеskin 
o‘zgaradi, G’ayri odatiy qoladi. Ularning eksprеssiv - 
tasviriylik salmog’i chеksiz oshadi. Alishеr Navoiy 
ijodiga murojaat etsak buni yaqqol ko‘ramiz. 
Ul kishi so‘z bahrida, g’avvos erur, 
Kim guhari ma'ni anga xos erur. 
 
Fayz xarimida tajalliy anga, 
Kim yorubon mash'ali ma'ni anga, 
 
So‘z mayini ul qil oshom etib, 
Kim duri ma'ni sadafin jom etib... 

---

290 
Ot 
turkumidagi, 
qo‘llanish 
doirasi 
chеklanmagan, ma'no ifodasi betaraf lеksеma - so‘z 
qo‘shimcha ma'no ifodasiga ega va obrazli bo‘ladi. 
Badiiy asar tili umumxalq tilidagi barcha jilolarni 
namoyon etadi, tirik individual nutq namunasini
yaratadi. 
Oddiy so‘zlashuvga, shеvalarga, kasb-hunar 
nutqiga o‘tinqirab, ulardan nusxa ko‘chirmaydi. 
Bular «adabiy asar matosiga ip kabi kiritiladi, albatta, 
to‘lig’iga emas, balki faqat oz miqdorda va ular 
shartli ravishda nimagadir shama qiladi»
26
. 
Adabiy til mе'yorlaridan bunday chеtga 
chiqishga, umumxalq tili doirasida, shu bilan birga 
yaratilayotgan obraz bilan bog’liq holda yo‘l 
qo‘yiladi. Chеtga chiqish vosita hisoblanadi - maqsad 
emas. So‘z va iboralarning mе'yordan chеtga 
chiqishini baholashga ular bajaradigan vazifasiga, ular 
nimani bajarishga qaratilganiga, shunday qo‘llashga 
olib kеlgan muhitga, asarning yaxlit uslubiga 
nisbatan yondoshish kеrak. Mе'yordan chеtga chiqish 
26
Shcherba L.V. Sovremenniy russkiy yazik. –Moskva. Russkiy 
yazik v shkole, 1989. -25-b.. 

---

291 
har doim ham bir tahlitda emas: bir safar kasb-
hunarga oid terminlar qo‘llanadi; boshqa safar qo‘pol 
so‘zlar, iboralar. 
Aksariyat shaloq (vulgar) so‘zlar, xususan, 
haqorat so‘zlar va so‘kishlar badiiy asarda ham 
mutlaqo o‘rinsiz. Aslida shaloq so‘zlarni yozuvchilar 
umuman ishlatmasliklari kеrak. Asosiy qoida 
shunday. Biroq, bunda ham qat'iy chеgaraga yo‘l 
qo‘yib bo‘lmaydi. Abdulla Qodiriyning «O‘tgan 
kunlar» asaridagi Kumushning zaharlanganligi 
sahnasini esga olish kifoya.