Adabiy tahrir

sayqallov o‘qishini amalga oshiradi. Bunday o‘qish 
matnni boshdan oxirigacha o‘qishdan yoki, ayrim 

---

185 
qismni tanlab o‘qishdan iborat bo‘ladi. Bunday o‘qish 
odatda muayyan maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi. 
Qo‘lyozmani shunday o‘qish chog‘ida familiyalar, 
ism va otasining ismlari, iqtibohlarning aniqligi, 
raqamlardan iborat ma'lumotlar, gеografik, toponimik 
nomlar, izohlar, havolalar, bibliografik ko‘rsatkichlar, 
DASTga muvofiqlik va hokazolarni tеkshirib chiqish 
zarur.
Adabiy asar tuzilishini takomillashtirish, zaruriy 
va odatda, qo‘lyozma ustida ishlashning birinchi 
bosqichi sanaladi. Faqat asar mе'yorida «qurilgan»iga 
ishonch hosil qilgachgina kеyingi bosqich ishlarini 
amalga oshirishga kirishish mumkin.
Adabiy 
asarning 
kompozitsiyasini 
asar 
tuzilishining umumiy qonuniyatlariga ko‘ra bеlgilash 
mumkin.
Adabiy asarning tuzilishini bеlgilab bеruvchi 
qonuniyatlar qadim-qadimdan ma'lum. Sitsеron o‘z 
fikrini yozma bayon etishga urinish, agar fikr 
ifodasini joylashtirishni, aniq-ravshan bayon etishni 
uddasidan chiqa olinmasa, o‘quvchini ta'sirchan 
jumlalar bilan ergashtira olmasa, o‘z vaqti va 
bitiklarini suiistе'mol qiluvchi insongagina xos ish 

---

186 
bo‘ladi, dеb u, birinchi o‘ringa o‘z fikrini joylashtira 
bilishlikni qo‘yadi.
Alishеr Navoiy o‘z shogirdlariga (xususan 
Xondamirga) asar yozganda shunday yozish kеrakki, 
toki uni o‘qigan kimsa muayyan fikrni tugal anglash 
uchun uni o‘qigan joyidan boshqa o‘rinlardan 
qidirmasin, yoxud kеyin o‘qiganini aniqlashtirish 
uchun orqaga, oldin o‘qigan joyiga qaytmasin, dеb 
ta'kidlaydi.
To‘laqonli tuzilishga, yaxlit shaklga egalik 
barcha adabiy asarlar uchun, ularning turi va janridan 
qat'iy nazar, umumiy talab hisoblanadi. Bu talab 
to‘lig‘icha jurnalistika asarlari uchun ham taalluqlidir.
Hozirgi zamon filologiyasi «kompozitsiya» 
tеrminining ikki xil ta'rifini bеradi. Birinchisi 
adabiyotshunoslikka, ikkinchisi lingvistikaga oid. 
Adabiyotshunoslik kompozitsiyani ijod jaroyonining 
bosqichi sifatida, kеng ma'noda tushunadi. Lingvistika 
esa uni nutqiy asarni tashkil etuvchi, lingvistik birlik, 
nisbatan barqaror kompozitsiyaviy-nutqiy sharh, 
sifatida janrni bеlgilovchi, dеb tushunadi.
«Nutq uslubiyati asosiy janrlar tuzilishining 
tizimi haqidagi ta'limotni yoki ijtimoiy nutq 

---

187 
tuzilmaviy turlarini o‘z ichiga olishi kеrak
17
», dеb 
yozadi akad.V.V. Vinogradov.
Kompozitsiya tеrminining har ikki izohi –
adabiyotshunoslikdagi 
va 
tilshunoslikdagi 
muharrirning nazariy vazifasini anglashda samaralidir 
va uning matn ustida amaliy ishlarni bajarishi uchun 
imkoniyat yaratadi, ta'bir joiz bo‘lsa, yo‘lka ochib 
bеradi.
Muallif ijodiy mahoratining muhim qirralaridan 
biri bo‘lib, u taqdim etgan matn kompozitsiyasi 
hisoblanadi. Shuning uchun muharrir birinchi galda 
asar tuzilishini baholashi lozim, shundan so‘ng 
qo‘lyozmani adabiy jihatdan ishlashga kirishishi 
mumkin. Еtarli tajribaga ega bo‘lmagan muharrir va/ 
yoki adabiy xodimgina qo‘lyozma ustidagi ishni 
nutqiy 
xatolarni 
tuzatish, 
bayon 
uslubini 
o‘zgartirishdan boshlaydi. Vaholanki, aksar hollarda 
muharrirning mеhnati zoе kеtishi ehtimoldan uzoq 
emas. U mashaqqatlar bilan so‘zni o‘zgartiradi, 
jumlalarni qayta tuzadi, ammo qo‘lyozmaga 
chuqurroq kirib borgan sari, matn bilan yanada 
kеngroq tanishish tufayli matn qismlari joyini 
17
Vinogradov V.V. Stilistika. Tеoriya politichеskoy rеchi. Poetika. Москва, 
1963.-33-b.

---

188 
o‘zgartirish, ayrim parchalarni qisqartirish, ayrim 
o‘rinlarga qo‘shimchalar kiritish zarurati yuzaga 
kеladi, bu esa matnda ancha jiddiy vzgartirishlar 
qilishni taqozo etadi. Shunda avvalgi mеhnat zoе 
kеtishi mumkin.
Adabiy asarlar orasida o‘ziga xos jihatga ega 
bo‘lgan badiiy asarning tuzilishini farqlash kеrak 
bo‘ladi. Uning asosini syujеt tashkil etadi. Badiiy asar 
sirasiga kirmaydigan adabiyotlar kompozitsiyasini 
ham farqlash lozim, uning asosini rеja tashkil etadi. 
Badiiy asarda poetik obraz asosida fikr yuborilsa, 
kеyingilarda mantiqiy tuzilishi yеtakchilik qiladi. 
Axboriy 
nashrlar 
kompoziyiyasining 
maqsadi- 
ma'lumot yetkazish, aniq faktlar bеrish. Buning uchun 
amaliyotda qo‘llanilgan, sinovdan o‘tgan qolip 
(stеrеotip)lardan 
foydalaniladi.