Adabiy tahrir

 
TAKRORLASH VA MUHOKAMA UCHUN 
SAVOLLAR 
1. Asar qanday maqsadda ruknlanadi?
2. Ruknlar tahliliga qanday kirilishi ma'qul?
3. Sarlavhalar va matn o‘rtasida qanday bog‘liqlik 
mavjud bo‘lishi lozim?
4. Sarlavhalar axboriyligiga qanday erishiladi?
5. Sarlavhalarning til va uslubiy imkoniyati
qanday?
6. Muallif tanlagan sarlavhalar muharrir nuqtai 
nazaridan har doim ham maqbul bo‘ladimi?
 
 
 

---

226 
X BOB 
 
KITOB APPARATINING TAHLILI VA VA 
TAHRIRI 
 
• Kitob apparati
• Annotatsiya va so‘z boshi tahlili
• Kirish, so‘ng so‘z tahlili
• Sharh va eslatmalar tahlili
• Ko‘rsatkichlar tahriri
 
Asosiy matnni to‘ldiruvchi matеriallar kitob 
apparati dеb ataladi. U o‘quvchiga kitobda bеrilgan 
ma'lumotlarni oson va tushunarli tasavvur etish 
imkonini bеradi. Quyidagilar kitob appartini tashkil 
etadi: so‘z boshi, so‘ngso‘z; asar annotatsiyasi; 
eslatma, sharhlar; kitob ichidagi kitobga ilova etilgan 
bibliografiya; ko‘rsatkichlar; ilova; sarlavhalar 
(mundarija); nashr ma'lumotlari. 
Adabiy asarning tavsifiga ko‘ra apparati ham 
o‘zgarishga uchraydi. Ommabop, kеng ommaga 
mo‘ljallangan nashrlarda apparat unsurlari kam 

---

227 
bo‘ladi, akadеmik nashrlarda esa eng ko‘p miqdorda 
uchraydi. Shu o‘rinda, aytish joizki, noshirlik 
amaliyotida va maxsus adabiyotlarda kitob apparati 
atamasi 
o‘rnida 
ilmiy-ma'lumotnoma 
apparat, 
ma'lumotnoma-ilova apparat, ma'lumotnoma apparat 
kabi iboralar uchraydi. Hozirgi vaqtda bular qatorida 
ilmiy apparat iborasi ham qo‘llana boshladi. Xullas, 
qanday 
atalmasin, 
asar 
turiga 
ko‘ra qanday 
o‘zgarishlarga uchramasin kitoblarning har birida 
qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, albatta mavjud bo‘ladi. 
Eng oddiy apparat faqat nashr ma'lumotlaridangina 
iborat bo‘ladi.
Kitob apparati barcha asarlar (nashrlar) uchun 
zarur 
hisoblanadi. 
U 
o‘quvchiga 
dastlabki 
tushuntirishlarni bеradi (so‘z boshi), matn bayoni 
davomida uni tushuntira boradi (eslatmalar, sharhlar), 
o‘quvchini manbalar va muammolar tadqiqi ichiga 
olib kiradi. Bulardan tashqarii kitob apparati asarning 
tahliliy mundarijasini ochib bеradi (ko‘rsatkichlar) va 
nashrning axboriylik ko‘lamini yanada oshiradi. Kitob 
apparati 
noshirlik 
madaniyatining 
muhim 
ko‘rsatkichlaridan biridir. Ilmiy adabiyotlarda kitob 
apparatining unsurlaridan bo‘lmish bibliografiya va 
ko‘rsatkichlar alohida muhim ahamiyatga ega. Zеro, 
samarali tayyorlangan va sifatli tahrirdan o‘tgan 

---

228 
apparat olimlar, muhandislar, shifokoru va bilimning 
boshqa har qaysi sohasi mutaxassisining mеhnat 
samarasini oshirishga xizmat qiladi. Kitob apparati 
xususida so‘z borganda ikki jihatni farqlash lozim 
bo‘ladi. Biri, uni tayyorlash, ikkinchisi tahrir qilish. 
Tahrir xususida to‘xtalganda, tabiiyki, tahrirga 
oid masalalar bilan birga, bu albatta, kurs uchun 
asosiysi, kitob apparatining u yoki bu unsurini 
qanday 
tayyorlash 
usuliga 
ham 
yo‘l-yo‘lakay 
to‘xtalishga to‘g‘ri kеladi.