Nutq madaniyatida adabiy til, Nutq, imloviy va uslubiy me’yorlarning ahamiyati

---

N U T Q M A D A N I YAT I D A A D A B I Y T I L , N U T Q , I M L O V I Y 
VA USLUBIY ME’YORLARNING AHAMIYATI
PhD Aziza Aripova

---

INSON FAOLIYATIDA TIL
Inson faoliyatida til borliqni bilish va fikr almashish vositasi vazifasini bajaradi. Til
vositasida insoniyat tomonidan jamg‘arilgan bilimlar qayd etiladi, saqlanadi va
avloddan avlodga yetkaziladi.
Til millat ruhining ko‘zgusidir. Tilda millatning bor-yo‘g‘i, o‘y-fikri, dunyoqarashi,
orzu-umidlari, Vatani, his-tuyg‘ulari gavdalanadi. Tildagi har bir so‘z, uning har bir
shakli inson tafakkuri va tuyg‘usining natijasidir. Til yaxlit bir tizim sifatidagina
ijtimoiy vazifani bajara oladi.
Til asosiy birliklari: tovush, so‘z, qo‘shimcha, gaplar orqali grammatik jihatdan
ohang vositasida va mantiqan o‘zaro bog‘lanishda borliq haqidagi hukmlarni
ifodalaydi, nimanidir tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Til insoniyat tomonidan
yaratilgan, unga xizmat qiladigan va har qaysi millatning ijtimoiy-madaniy
taraqqiyotiga mos tarzda rivojlanib boradigan ijtimoiy hodisadir.

---

ADABIY TIL ME’YORLARI
Adabiy tilning eng muhim xususiyati unda qat’iy belgilangan qoidalar – me’yorlarning
mavjudligi:
masalan,
menedjer, aliment, assimilyatsiya
so‘zlari alohida urg‘u bilan talaffuz qilinishi
kerak.
Normlar - bular jamiyatda namuna sifatida qabul qilingan til birliklaridan foydalanishning
nisbatan barqaror qoidalaridir. Muvofiqlik hamma uchun majburiydir.
Adabiy til normalari turli til birliklarini qamrab oladi: 
talaffuz qoidalarini o'z ichiga oladi ( orfoepik me'yorlar),
so'zlarni ishlatish qoidalari va barqaror kombinatsiyalar (leksik me'yorlar),
so'zlarni shakllantirish qoidalari (hosilaviy me'yorlar),
grammatik shakllar (masalan, jins, son, holat shakllari), so'zlarni birlashtirish va ularni
iboralar va jumlalarga birlashtirish qoidalari (grammatik normalari),
nutq uslubiga muvofiq til vositalaridan foydalanish qoidalari (stilistik me'yorlar),
so'zlarni yozish va tinish belgilarini qo'yish qoidalari (imlo va tinish belgilari normalari).
Shunday qilib, me'yorlar adabiy tilning barcha darajalarida amal qiladi.

---

ADABIY TIL VA UNING NORMATIV VOSITALARI
Adabiy til va uning normativ vositalari, ulardan foydalanish haqidagi qoidalar barcha uchun
bir xilda majburiy, yagona va umumxalqiydir. Ularni har kim o‘zicha, o‘zi bilganicha
o‘zgartirib qo‘llashi mumkin emas. Masalan, kitob so‘zini ba’zilarning kitop, boshqa
birovlarning kitab yoki kutop tarzida noto‘g‘ri yozishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Shuningdеk, yo‘q,
xol so‘zlarini boshqa birovlarning jo’q, qol tarzida noto‘g‘ri talaffuz qilishiga ham yo‘l
qo‘yilmaydi va b. Dеmak, til madaniyatiga amal qilish o‘sha tilda yozadigan yoki
so‘zlaydigan barcha kishilar uchun bir xilda tеgishlidir.
Nutqning bu ikkala shakli ham yagona adabiy til normalariga tayanib ish ko‘radi. Shu sababli
ularda mushtarak lug‘aviy normalar, umumiy morfologik, sintaktik vosita mavjud. Ammo
yozma nutq amal qiladigan imloviy, punktuatsion normalar og‘zaki nutqda, og‘zaki nutq
amal qiladigan talaffuz normalari, ohangiy (intonatsion) normalar yozma nutqda yo‘q
yoki yеtakchi rol o‘ynamaydi. Mana shunday farqli tomonlar yozma va og‘zaki nutqning
sintaktik qurilishida, so‘z shakllarining to‘liq va noto‘liq qo‘llanishlarida, imo-ishora bilan
bog‘liq (paralingivistik) vositalarning ishlatilish xususiyatlarida ham ko‘rinadi. Bular yozma
va og‘zaki nutq madannyatini egallashning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud ekaniga dalildir.
Shu sababli ham nutq madaniyati sohasida yozma nutq madaniyati, og‘zaki nutq madaniyati
dеyilgan tushunchalar mavjud. Bu tushunchalar o‘zida yozma va og‘zaki nutq shakllari
oldiga qo‘yiladigan nutq madaniyati talablarini ifodataydi.

---

YOZMA VA OG‘ZAKI NUTQ DOIRASI