Adabiyot bu har bir inson qalbiga samimiyat yog’dusini taratuvchi va hayot yo’lini nurafshon qiluvchi mash’aladir

Kompozitsiya unsurlari

• Asar sarlavhasi
• Epigraf
• Lirik chekinish
• Qistirma epizod
• Badiiy qoliplash
• Asar annotasiyasi

ASAR SARLAVHASI

Asar sarlavhasi. “Aniqlik va qisqalik nasrning birinchi ustunligidir. U fikrni talab etadi, busiz go’zal ifoda hech narsaga xizmat qilmaydi”, asar sarlavhasi bir yoki bir necha so’zda ifodalanishi, yuzlab sahifalarga sochilgan mazmunni o’zida aniq jamg’arishi, nomlanishidanoq o’quvchini o’ziga jalb qilishi lozim. “Qutlug’ qon” (Oybek), “Ulug’bek xazinasi” (O.Yoqubov), “Yulduzli tunlar”, “Ona lochin vidosi” (P.Qodirov), “O’g’ri”, “Bemor” (A.Qahhor), “Chinor” (A.Muxtor), “Iymon” (I.Sulton), “Qudratli to’lqin” (Sh.Rashidov), “Shaytanat” (T.Malik), “Lolazor” (Murod Muhammad Do’st), “Egilgan bosh” (O.Muxtor), “Oq qushlar, oppoq qushlar” (O.Yoqubov), “Otamdan qolgan dalalar” (Tog’ay Murod), “Ikki eshik orasida” (O’.Hoshimov) kabi asar nomlarining tarixini o’rganishning o’zidayoq ko’pgina saboq va o’gitlarning beradi.

EPIGRAF

Yunonchadan olinganda “yozuv”degan ma’noni anglatib,ilgari qadimiy Gretsiyada qabr toshlariga yozilgan. Keyinchalik og’zaki ijod yoki yozma adabiyotda bironta hikmatli so’z,maqol,parcha yoki iboralar tarzida biron boshqa asarning sarlavhasidan keyin yozilib ushbu asar mohiyatiga hamohang tarzda bo’ladi. Lekin barcha asarlarda ham epigraf bo’lishi majburiy emas.

1. Otning o’limi- itning bayrami (“O’g’ri” hikoyasi).

2. Osmon uzoq-Yer qattiq (“Bemor” hikoyasi)

3. Jannatga kiruvchi o’nta hayvondan biri As’hobi Kahvning vafodor itidir (“Qorako’z majnun” hikoyasi).

LIRIK CHEKINISH

• San’atkor asarida yaratayotgan syujet voqealaridan ba’zida o’zi ham ta’sirlanib ketadi, qalbida tug’yonlar, hislar, fikrlar quyulib kelaveradi. Shu jarayonda syujet voqealarini to’xtatadi-da, ana shu kechinmalarni ifodalaydi. Bu holat – lirik chekinishni keltirib chiqaradi. Lirik chekinishning yana bir ko’rinishida – san’atkorlar personajlarning xatti-harakatlari va xarakterlariga beriladigan baholarini ochiq ifoda qiladilar. Bunda ham ob’ektivlik qonuni saqlanadi, ya’ni ularning faoliyatiga yozuvchi aralashmaydi. Faqatgina bergan bahosi orqali qahramonlar qalbidagi hokim kuch (g’oya)ni eslatish (ta’kid etish) orqali – kitobxonni yangi voqealarga tayyorlaydi, voqealar mazmuniga alohida diqqat qilishga yetaklaydi. Buning isboti “O’tgan kunlar”dagi Otabek-Kumush-Zaynab munosabatlarida ham ko’rish mumkin:
• “Birinchisini tavsif qilib ko’rsatish nechukkim biz shu o’ringacha ko’p qog’ozlarni qoralab kelamiz, o’qug’uchini ham zeriktirmay orqamizdan ergashtirgandek bo’lamiz, chunki Otabek va Kumush ishqlarida samimiyat, yana to’g’risi she’riyat bor edi. Ikkinchi masala ustiga o’tib tahlil qilmoqchi bo’lsaq, Otabekda majburiyatdan boshqa hyech gap topolmaysiz, topqan bilan o’qug’uchig’a qiziqarliq bir narsa chiqmaydir. Qahramonimizning hozirgi “majburiyati” sabablarini muhtaram o’qug’uchilar yaxshi his etsalar ham biz bir daraja o’z tomonimizdan ularni sanab ko’rsatamiz...” (“O’tgan kunlar. Mehrobdan chayon”, 339-bet).