Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab

Nazariy ma'/umot

MASAL HAQIDA TUSHUNCHA

Masal - majoziy xarakterdagi qisqa hikoyacha bo'lib, nasriy yoki she'riy shaklda yoziladi. Uning asosiy qahramonlari turli hayvonlar, narsa-buyumlardan ibomtdir. Bular mmziy-majoziy ma'noda qo'llanilib, insonlar fe'l-atvoridagi turli xususiyatlarga ishora sifatida keltiriladi. Masalning asosiy jihati shuki, u to'liq ma'noda tarbiyaviy maqsadga yo'naltiriladi. Yuqorida ko'rib o'tilgan Ezop masallari bunga yorqin misoldir. Agar Rzop birinchi masa1chi hisoblansa, undan so'ng eramizning birinchi va ikkinchi asrlarida yashab o'tgan grek masalchilari Fedr, Babriy tom ma'noda uning davomchilari hisoblanadi. Hatto Fedrning masa1chilik rivojidagi asosiy xizmati shunda ediki, u Ezop masallarini she'riy yo'l bilan lotin tiliga taJjima qiladi. Ana shu taJjimalarga suyanib va ilhomlanib XVII asrda Fransiyada Lafonten, XVIII asrda Germaniyada Lessing, Gellert va XVIII - XIX asrlarda Rossiyada 1. A. Krilov masal janrida barakali ijod qildilar.

Ko'hna ~J1arq adabiyotida ham majoziy shaklda, ya'ni turli hayvonlar tilidan tarbiyaviy ahamiyatga molik hikoyachalar keltirish tajribasi qadim hind adabiyotining nodir namunalari bo'lgan «Panchatantra}>, «Kalila va Dimna}> kabi asarlar tarkibida uchraydi. Bu asarlar ham dunyoning ko'pgina tillariga taJjima qilinib, shunday yo'nalishdagi yangi asarlaming yaratilishiga turtki bergan.

Masa1chilikning eng yaxshi namunalari o'zbek adabiyotida ham mavjud. Avvalo, aytish o'rinliki, Ezop masallaridagi hikoyat va hik­matlarga o'xshagan ibratli maqol va matallar o'zbek xalqi hayotida, uning kundalik turmushida, so'zlashuv nutqida doimiy uchraydigan hodisadir. E'tibor qilgan bo'lsangiz, yuqorida Ezop masallaridan kelib chiqadigan xulosalar aks etgan qator maqollar va hikmatli iboralar ota-bobolarirniz tomonidan azal-azaldan aytib kelinganini anglatuvchi namunalar ham yonma-yon keltirildi. Buning sababi, ta'kidlaga­nimizdek, ko'tarilgan masala va mavzulaming insonlarga birdek xos bo'lgan xususiyatlar ekanligidadir. Shuning uchun ham Sharq, jum­ladan, o'zbek mutafakkir shoir-u adiblari maxsus «Pandnoma}>, «Oqob­noma}>lar yaratib, bu asarlar maktab-madrasalarirnizda alohida o'quv qo'llanmasi sifatida xizmat qilgan.

Shu o'rinda majoziy shakldagi ibratli hikoyatlarning eng sara namunalari ulug' bobokalonirniz Alisher Navoiy hazratlarining «Xamsa}> asaridagi birinchi doston «Hayrat ul-abroD> (Yaxshi odamlarning hayratlanishi) da va maxsus shu yo'nalishda yaratilgan «Lison ut-tayr}> (Qushlar tili) dostonida uchrashini alohida aytib o'tish lozim. Shu bilan birga XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida yashab o'tgan Muhammad SharifGulxaniy ham «Zarbulmasah> nomli asari bilan o'zbek adabiyotida masa1chilik rivojiga ulkan hissa qo'shdi. Ulardan tashqari XX asrga kelib Abdulla Avloniy, Harnza Hakimzoda Niyoziy, Yamin Qurbon, Saini Abduqahhor, Muxtor Xudoyqulov kabi shoirlar ijodida masal janrining yaxshi namunalari uchraydi.

«TO'MARIS» RIVOYATI

lannatmisol yurtimiz qadim zamonlardayoq do'stlarda havas, dushmanlarda hasad uyg'otib kelgan. Bir tomonda osmono'par tog'lar, shaffof buloqlar. Bir tomonda yam-yashil vodiy, uchi-qirg'og'i ko'rin­mas o'tloqlar... Sumv-sumv qo'y-qo'zilar, yilqi uyurlari. Bir tomonda obod qishloqlar, mevazor bog'lar, yuz hunarlik ko'rkam shaharlar... va ahil, mehnatkash xalq.

Bunday o'lkani qo'lga kiritishni istagan istilochilar ko'p bo'lgan, albatta. Bunga tarix guvoh. Lekin mard va jasur bobolarimiz Vatanni dushman qo'liga osonlikcha bergan emaslar. Har bir qarich yer uchun

jang qilganlar, jon olib jon berganlar, qahramonlik namunalarini ko'rsatganlar. Bu shiddatli voqealar mana necha asrlardirki, tildan tilga, avloddan avlodga o'tib yashab keladi. Biz ulami qahramonlik afsonalari deymiz. Afsona deyilishiga sabab shuki, ular tildan tilga o'tar ekan, sayqallashib, lekin asl voqealardan uzoqlashib, sirli tus olib borgan. To'maris, Shiroq, Alp Er To'nga, Siyovush va Rustamning jasoratlari haqidagi afsonalar mana shu siraga kiradi. Ular qadim ajdodlarimiz hayotidan hikoya qiladi.

Masalan, To'maris, Shiroq afsonalari qadim Eron va Turon o'rtasida kechgan olis jang - u jadallaming ikki hayajonli lavhasini bizga yetkazadi.

Bundan 2700 yil oldin buyuk bobolarimiz Saqalar davlatini qurdilar. Saqalar Rusiyada «skiflar», G'arbiy Yevropada «skitlaf» nomi bilan tanilgan. Saklar yoki shaklar ham deyiladi. Bu davlat Xitoydan Duriay daryosigacha cho'zilgan bo'lib, turkiy xalqlarning birinchi davlat uYUshmasi edi. Kaspiy dengizining sharqidagi tekisliklarda massagetlar qabilasi yashar, ulami mard va oqila ayol To'maris boshqarar edi.

Miloddan oldingi 546-yilda Eron shohi, ahamoniylar sulolasi asoschisi Kir Saqalar davlatiga yurish qiladi. Hozirgi O'ratepa shahrigacha bo'l-' gan yerlami bosib oladi. O'ratepaga Kirashata deb o'z no mini beradi. ' Nihoyat, 529-yilda Amudaryo bo'yida massagetlar hukmdori To'maris bilan bo'lgan jangda o'ldiriladi. Yurt ozod bo'ladi.

Ushbu voqea qisqa vaqtda butun dunyoga tarqaladi. U haqda xalq orasida turli-tuman afsonalar paydo bo'ladi. Shundaylardan birini «tarix otasi» deb nom olgan mashhur yunon olimi Herodot o'zining «Tarix» kitobiga kiritgan edi. Undagi eng muhim gap shuki, To'maris

jangda o'lgan Kirning boshini kestiradi, «qonga to'ymas qonxo'r qonga to'ysin uchun» Kirning boshini qon bilan to'ldirilgan meshga tiqishni buyuradi.

Herodot bu voqeadan yuz yil keyin yashagan. Lekin bu voqea juda mashhur bo'lgan bo'lsa kerakki, tarixchi uni batafsil keltirgan va buyuk momomizning ibrati tarixga kirib qolgan. Tarix kitoblarida bu nom «To'maris», «Tomris», «Tamiris» va «Tamirida» shakllarida uchraydi. «Is» yunonlar qo'shgan qo'shimcha. So'zning asli, o'zagi «temir»dan, deydilar ayrim olimlar. Bu gapda ham jon bor. Bobolarimiz bundan 4000 yil oldin temir qazib olib ishlatganlar. Iloq - hozirgi Ohangaron dunyoning eng qadim konlaridan. Xitoyliklar saqalami «temirchi millat»

degan ekanlar. Hindlarning «Maxabxarata» dostonida temirning shimoldan, ya'ni bizning yurtdan borganligi aytiladi.

Xullas, tarixni kavlasangiz, gap ko'p.

To'marisning jasoratga to'la ibrati haqida XX asrda adabiyotimizda

ayrim asarlar paydo bo'ldi. Shulardan biri yozuvchi Mirkarim Osimning «To'maris» hikoyasidir. Ona Vatanimizda bundan 2500 yil oldin yuz bergan qonli voqealar va dushmanga hech qachon bo'yin egmagan ajdodlarimiz hayoti hikoyada qiziqarli voqealar, ta'sirli manzaralar orqali tasvirlab berilgan. ~­

~ Mirkarim Osimning deyarli hamma asarlari tarixda yashab o'tgan buyuk shaxslar, yuz bergan muhim voqealar haqida. Masalan, «Aljabr­ning tug'ilishi» hikoyasi algebra faniga asos solgan buyuk bobomiz Al­Xorazmiyning 1200 yilligiga bag'ishlangan edi. «Jayhun ustida bulutlaf»

qissasi Amerika qit'asini bashorat qilgan, zamonasining barcha fanlarini egallagan Beruniy hayotidan hikoya qilardi. Shuningdek u Abu Ali ibn Sino (<

o'lmas siymola.amiz obrazini yaratdi. Boborahim Mashrabning murakkab va fojiali taqdirini hikoya qiluvchi «Singan setOf» nomli

qissa yozdi. -~.

Adibning bir qator asarlarida xalqimiz tarixining muhim qismi hisoblangan chet el bosqinchilariga qarshi kurashi voqealari tasvirlangan edi. Jumladan, «O'tror», «Temur Malik» qissalarida 1219-1221-yillar­da mo'g'ul istilochilarining Vatanimizga bostirib kirishi va xalq farzand­larining ularga qarshi olib borgan mardonavor kurashlari hikoya qilinadi.

«To'maris» va «Shiroq» hikoyalari esa miloddan oldingi olis tari­ximizdan, qadim bobolarimizning Eron bosqinchilariga qarshi kura­shidan so' z ochar edi.

Mirkarim Osim Toshkent shahrida ziyoli oilasida tug'ilgan. Eski maktabda o'qigan. Arab, fors tillarini o'rgangan. 1918-1921-yillarda Langar mahallasidagi «Shamsul irfon» maktabida, so'ng esa Alisher Navoiy nomidagi pedagogika bilim yurtida o'qiydi. 1926-1930-yillarda Moskvadagi pedagogika institutining tarix-iqtisod fakultetida tahsil oladi. Tarix va badiiy ijodga qiziqishida dastlab mashhur taraqqiyparvar

Munavvarqorining, so'ngroq Oybekning ta'siri katta bo'lgan. .

Quyida siz adibning «To'maris» va «Shiroq» hikoyalari bilan tanishasiz.

«TO'MARIS» HIKOYASIDAN