Adabiyotlar rshyxati

Мавзу: Сезгининг психофизикаси
Режа.

1. 
   Сезгилар ва перцептив фаолият.
   
2. 
   Анализатор ъаыида тушунча.
   
3. 
   Сезгиларда фойдали ахборотнинг танланиши.
   
4. 
   Сенсибилизация ва синестезия.
   

Таянч иборалар.

Перцептив фаолият, анализатор, рецептор, афферент ва эфферент нервлар, ыобиы ости ва ыобиы бщлимлар, рефлектор ёйи, сенсор ва мотор ыисм, селекциялаш, сенсибилизация, синестезия.
Сезгилар моъиятига кщра объектив оламнинг субъектив сиймосидир. Лекин сезгиларнинг ъосил бщлиши учун организм моддий ыщзьатувчининг тегишли таъсирига берилиши кифоя ыилмайди, балки организмнинг щзи ъам ыандайдир иш бажариши керак бщлади. Бу иш ё фаыат ички жараёнлардан, ёки ташыи иш ъаракатларидан иборат бщлиши мумкин. Лекин у ъамиша бщлиши шарт. Сезгилар муайян пайт давомида рецепторларга таъсир щтказаётган ыщзьатувчининг щзига хос ыувватини нерв жараёнлари ыувватига айланиш натижасида ъосил бщлади.
Мунозарали савол: Ыўзьовчи нима?
Диыыат ыилинг:
Сезги органига таъсир этиб, сезгини вужудга келтирадиган ҳар бир нарса (ёки ҳодиса) қўзьовчи деб аталади, унинг таъсири эса қўзғалиш деб юритилади.
Сезиш процессии қуйидагича рўй беради: 1) нарса ёки ҳодисалар сезги органларига (рецепторга) таъсир этиб, тегишли сезувчи нервнинг чекка (периферик) учларини қўзғайди; 2) шу ерда келиб чиққан қўзғалиш ўша нервнинг ўзтказувчи йўли орқали бош мия пўстининг тегишли марказий хужайралар системасига ўтади; 3) бу ерда нерв қўзғалиши психик ҳодисага, яъни сезгига айланади.
Сезиш процессининг ана шу уч босқичи И.П. Павлов томонидан анализатор деб аталган сезувчи нерв аппаратининг тузилишига мувофиқ равишда ўтади. Юқорида айтганимиздек ҳар бир анализатор сезувчи нервнинг чекка тармоқларидан щтказувчи йўлдан ва бош мия пўстининг марказий хужайраларидан иборат. Анализаторнинг юқорида кўрсатилган қисмларидан бирортаси зарарланса, сезги ҳосил бўлолмайди.
Мунозарали савол: Анализатор нима?
Диыыат ыилинг:
Номидан ҳам кўриниб турибдики, анализаторлар теварак – атрофдаги олам таъсирларини анализ қилиб беради. Анализаторлар инсоннинг кўп асрлардан бери давом этиб келган тарихий ҳаётида ниҳоятда муҳим бўлиб келган қўзғовчиларни бошқа қўзғовчилардан ажратади, уларни бир-биридан айириб беради.
Ҳар бир сезги одатда хуш ёки нохуш туйғулар билан боғлаган бўлади. Бу сезгининг ҳиссий ёки эмоционал тони деб аталади. Масалан, ширин нарса кишига ҳузур беради, тахир-бемаза нарса кўнгилни бехузур қилади. Баъзи сезгиларда ҳиссий тон жуда кучли бўлади. Масалан, ортиқча тўйиш, очиқиш, оғриқ сезгилари шундайдир.
Эътибор беринг:
Сезиш процессида туғиладиган хуш ёки нохуш туйғу айни вақтда организмнинг қўзғовчи таъсирига жавобан реакциясига сабаб бўлади (бу реакция баъзан аранг билинади). Бу реакциялар болалик даврида айниқса яққол кўринади. Ана шу реакцияларга қараб, болаларнинг бирон сезгини бошдан кечираётганини биламиз. Ана шу реакцияларнинг борлиги сезгининг невр-физиологик механизми рефлексдан иборат эканлигини кўрсатади.
Академик К.М. Биков ва ҳамкорларининг тадқиқотларига қараганда, сезгиниг нерв-физиологик асоси шартли рефлексдир.
Шундай қилиб, сезги теварак-атрофдаги моддий дунёни билишнинг биринчи босқичидир, сезгида ҳиссий тон ҳам, актив ирода моменти ҳам бор, сезгининг мураккаб нерв-физиологик асоси ҳам бор.
К.М.Биков ва ҳамкорлари: “барқарор шартли рефлекс-энг оддий психик ҳодиса бўлмиш сезгининг физиологик асосидир”, деб кўрсатадилар.
Эътибор беринг:
Бизга теварак-атрофимизни ыуршаб турган ташыи оламнинг ъолати ъаыидаги маълумотларни етказиб берадиган ъар хил сезги аъзолари щзлари акс эттирадиган ъодисаларни кщпроы ёки озроы даражада сезувчан бщлиши мумкин. Сезги аъзоларининг сезувчанлиги муайян шароитларда сезгини ъосил ыилишга лаёыатли бщлган энг кучсиз ыщзьатувчи ёрдамида аниыланади.