Adabiyotshunoslik Terminlari Hosil Bo’lishining Linvistik Omillari

40 
International Scientific Conference, December 18-19, 2021 
4.
Terminlar ilmiy uslubda keng qo'llaniladi, ya'ni ular ilmiylik uslubga xoslangan. Masalan, 
monolog-yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o'zgalar replikalari 
bilan bo'linmagan nutqi.
5.
Terminlar iste'mol doirasi chegaralangan leksika sirasiga kiradi, chunki ular termin sifatida 
ma'lum sohadagina ishlatiladi.
6.
Terminlar faqat nomlash vazifasini bajaradi. Ular emotsional-ekspressiv vazifada qo'llanish 
xususiyatiga ega emas. 
Ma’lumki, terminlar turli ilm-fan va tilning maxsus sohalarining yangi tushunchalarni kirib 
kelishiga bo’lgan ehtiyoji natijasida vujudga keladi. Tildagi so’zlar, xususan, terminlar ham ikki 
xil yo’l bilan hosil qilinadi: tilning o’z ichki imkoniyatlari asosida va o’zga tillardan tayyor til 
birliklarini o’zlashtirish orqali. O’z navbatida ushbu ikki yo’l bir qancha usullarni o’zida jamlaydi. 
Ta’kidlash joizki, terminlar hosil bo’shida ta’sir etuvchi bir qancha faktorlar qatorida lingvistik va 
ekstralingvistik omillarning ham o’z ahamiyati bor. Rus olimi S.V. Grinev-Grinevich fikriga ko’ra 
atamalar termin-so’zlar (bir morfemali va ko’p morfemali) va termin- birikmalar (ikki va undan 
ortiq o’zakli leksemalarga) bo’linadi.[3] Ana shu tasnifdan kelib chiqib tadqiqot uchun tanlanlan 
M.H. Abramsning “ A Glossary of Literary Terms” lug’atidagi adabiyotshunoslik terminlari hosil 
bo’lishida ta’sir etuvchi lingvistik omillarni quyidagicha izohlash mumkin:terminlar tuzilishiga 
ko'ra sodda, qo'shma, juft, so'z birikma tarzida bo'lishi mumkin: masalan, oddiy(tub) terminlar bir 
o’zakli so’zlarni o’z ichiga oladi, ularning asoslari o’zgarishsiz qoladi va so’zning asosiy 
ma’nosini saqlab qoladi. Biz tahlilga tortgan lug’atimizdagi sodda terminlar guruhiga quyidagi 
terminlarni kiritdik:the absurd, act, art,ballad, canon, carol, climax, codex, conceit, dactyl, dirge, 
drama, ego, emblem, envoior envoy, essay, fable, farce, figure, foil, foot, form, genre, ghazal or 
ghasel,gull, haiku, hero, hokku, hymn, iamb, icon, idyll or idyl, index, lai, lay, line, maxim, 
metaphor, meter, metre, mime,myth, novel, octave, ode, play, plot, prose, pun, rap, revue,rhyme, 
rhythm, satire, scan, scene, sign, simile, sonnet,stanza,story,tale, tenor, tone, trope,type, verse, 
verso, vice, voice, wit.[1] Sodda terminlar ko’pgina hollarda yasama va murakkab terminlarni 
yasashda xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida adabiyotshunoslik terminlari yasalish xususiyatiga 
ega qabilidagi lingvistik omilni ifodalab keladi. 
Yasama 
adabiyotshunoslik 
terminlarining asosini o’zak va yasovchi qo’shimchalar tashkil qiladi. Terminologiyani 
o’rganishning eng samarali usuli morfologik usul hisoblanadi. Yasama adabiyotshunoslik 
terminlarining kelib chiqish genezisini aniqlashdagi qiziqish avvalombor ularning affiksal 
tarkibini ko’rib chiqishdan iborat bo’lgan. Bunday terminlarning tub yoki o’zlashtirilganligi 
jihatidan ko’rib chiqadigan bo’lsak, ko’p hollarda ularning yunon, lotin, fransuz va boshqa 
tillardan o’zlashtirilganligining guvohi bo’lamiz. O’zlashtirilgan so’zlar bilan birga ularning 
affikslari ham ingliz tiliga kirib kelgan. Barcha o’zlashtirilgan affikslar ham ingliz tilida bir xil 
mavqega ega bo’lmagan bo’lsada, yetarli darajada produktiv affikslar qatoridan joy olgan.[5] 
Shuni ham ta’kidlash joizki, adabiyotshunoslik terminologiyasida xizmat qiluvchi affikslar 
tizimida ko’p bo’lmagan va so’z yasash produktivligi kam samarali tub affikslar ham 
uchraydi.Biz tadqiqot obyekti qilib belgilagan M.H. Abramsning “ A Glossary of Literary Terms ” 
lug’atidagi tub va o’zlashtirilgan, nisbatan samarali affikslardan bir nechtasini tahlil 
qilmoqchimiz:
-logy: philology, phonology, semiology, trilogy, morphology, mythology, narratology 
-anti: antihero, antinovel, antimasque, antipathy, antistrophe, antithesis, antitype, antithetical 
-ism: Aestheticism, anachronism, aphorism, archaism, criticism, Dadaism, ecofeminism, 
essentialism, euphemism, humanism, pragmatism, solecism, surrealism 
-tion: alliteration, characterization, connotation, denotation, imagination, imitation, intonation, 
introspection, invention, invocation, personification, reflection[4] 

---

Integration of Pragmalinguistics, Functional
Translation Studies and Language Teaching Processes
http://www.conferenceseries.info