Adamlardıń turmıs dárejesi statistikası

Adamlardıń turmıs dárejesi statistikası
Joba :

1. Adamlardıń turmıs dárejesin ańlatiwshı sociallıq-ekonomikalıq indekatorlar sisteması.

2. Úy ho'jaliklari byudjetin statistikalıq baqlaw.
3. Xalıqtıń satıp alıw qábileti, minimal jasaw dárejesi hám jarlılıq shegarası.
4. Adamlardıń turmıs dárejesin ańlatiwshı ulıwma kórsetkishleri.
5. Social infratuzilma statistikasınıń kórsetkishleri.
Turmıs dárejesi quramalı ekonomikalıq kategoriya bolıp, ol qandayda bir-bir bólek kórsetkish menen ańlatpalanmaydi. SHu sebepli BMTning Statistika komissiyası tómendegi kórsetkishlerdi usınıs etedi:
a) xalıqtıń demografik xarakteristikası (tuwılıw, opat etiw, kesel bolıw, keleshekte kóretuǵın omiriniń ortasha uzınlıǵı );
b) sanitariya -gigiyena sharayatları ;
v) azıq-túlik ónimlerin tutınıw qılıw dárejesi;
g) turaq-jay hám de uzaq múddet dawamında paydalaniluvchi úskeneler (avtomobil, tońlatqısh, televizor hám taǵı basqa ) menen támiyinlengenlik;
d) tálim hám mádeniyat ;
e) bántlik hám miynet sharayatları ;
j) xalıqtıń dáramat hám ǵárejetleri;
z) jasaw ma`nisi hám tutınıw bahaları ;
i) transport quralları ;
k) dem alıw, fizkultura hám sporttı shólkemlestiriw;
l) social támiynat ;
m) insannıń erkinshegi.
Turmıs dárejesin ulıwmalastıratuǵın kórsetkishlerden biri retinde xalıq jan basına milliy dáramat islep shıǵarılıwı (A+SH dolları yamasa yevroda) qollanıladı. Biraq tek buǵan baylanıslıǵı kórsetkishlerdiń ózi turmıs tárizi haqqında jetkiliklishe maǵlıwmat bere almaydı. SHu sebepli odan xalıq aralıq salıstırıwlashlarda júdá ıqtıyatlılıq menen paydalanıw kerek.
Túrli mámleketlerdiń statistika ámeliyatında xalıqtıń turmıs tárizin úyreniw ushın kóbinese tómendegi kórsetkishlerden paydalanıladı :
 nominal hám real mıynet haqı ;
 xalıqtıń nominal hám real dáramatları ;
 xalıq ǵárejetleri hám fondları ;
 xalıqtıń turaq-jay hám uzaq múddet paydalaniletuǵın úskeneler menen támiyinlengenligi;
 azıq-túlik hám nooziq-awqat ónimleriniń eń zárúr túrlerin tutınıw qılıw dárejesi;
 bántlik hám jumıssızlıq dárejesi;
 miynet sharayatları kórsetkishleri;
 tálim, den sawlıqtı saqlaw, dene tárbiyası hám sport, turizm hám dem alıw kórsetkishleri.
Xalıq aralıq statistikada ortasha mıynet haqı bir jumısshına emes, bálki bir adam -saatqa salıstırǵanda esaplanadı. Bul jáhándıń kóp mámleketlerinde jumısshılardıń úlken bólegi tolıqsız jumıs waqtı menen bánt ekenligi menen anıqlama bernedi.
Xalıqtıń dáramatları mıynet haqınan tısqarı basqa dereklerden alınǵan barlıq pul hám natural kórinistegi dáramatlardı óz ishine aladı. Olarǵa tómendegiler tiyisli :
1. Mıynet haqı formasında bolmaǵan shınıǵıwlardan alınatuǵın dáramatlar (shay pulı, qálem haqi, jeke tóbeorqa xojalıǵınan alınǵan dáramat, jalǵız tárzde miynet iskerligin júrgiziw sebepli alınǵan dáramat ).
2. Kárxanalardan beriletuǵın mıynet haqı formasında bolmaǵan dáramat (materiallıq járdem, kárxanadan ketkende tolıqnıwshı pul hám taǵı basqa ).
3. Pensiyalar, stipendiyalar, kompensatsiya hám taban tólewleri.
4. Jeke menshikten alınǵan dáramat (procent, renta, dividend, kireyge beriwden túsken dáramat hám taǵı basqa ).
5. YUtuqlar, miyraslar, sıylıq, qamsızlandırıw tólewleri.
6. Nolegal hám jasırın iskerlik sebepli alınǵan dáramat ; sırt elden alınatuǵın dáramat (aylıq mıynet haqı, pensiya, stipendiya, grantlarni ótkeriw; adamgershilik járdemi hám taǵı basqa ). Mıynet haqı da, xalıqtıń dáramatları da eki qıylı variantda anıqlanıwı múmkin:
1. Nominal retinde.
2. Real tárzde.
Nominal mıynet haqı hám nominal dáramatlar bul kórsetkishlerdiń ámeldegi bahalarda sáwlelendiriliwi bolıp tabıladı. Real mıynet haqı hám real dáramatlar óz mıynet haqı hám dáramatlarına satıp alıw múmkin bolǵan materiallıq naǵıymet hám xızmetler summasın xarakteristikalaydı. Real hám nominal dáramat (mıynet haqı ) o'tasida tómendegishe baylanıslar ámeldegi:
Bul jerde: Rdar.jumıs. haqi- real mıynet haqı yamasa dáramat ;
Ndar.jumıs. haqi -nominal mıynet haqı yamasa dáramat ;
Jis. baha -tutınıw bahaları indeksi.
Tutınıw bahaları indeksin esaplaw quramalı hám de mashqalalı wazıypa esaplanadı. Biraq onı sheshiw kútá úlken ámeliy áhmiyetke iye. Ekenin aytıw kerek, qálegen mámlekette júz mińlaǵan hám millionlap tutınıw ónimleri hám xızmet túrleri bar. SHu sebepli bahalar indeksin hár bir xızmet yamasa tavar ushın anıq esaplab shıǵıwdıń ılajı joq. Bunnan kelip shıqqan halda tavar -úlgi usılınan paydalanıw usınıs etiledi.
Tutınıw bahalarınıń kompleks indeksi gruppalar daǵı baha indeksleri hár bir gruppanıń islep shıǵarılǵan jámi ónim hám xızmetler ma`nisindegi úlesine kóre salıstırıw jolı menen anıqlanadı :
BMT dıń Statistika komiteti tárepinen usınıs etilgen ulıwma kórsetkishlerden biri dáramatlar koncentraciyası koefficiyenti bolıp tabıladı. Ol kóbirek “Djini indeksi” atı menen teńilib, bólistiriwdiń ámeldegi shetke iyiwleri dárejesin belgileydi. Basqasha etip aytqanda, eger qandayda bir mámleket xalqınıń ortasha tabısı málim bolsa, xalıqtıń málim bir toparı dáramatların mámleket degi ortasha dáramatqa bolıw jolı menen dáramatlar koncentraciyası koefficiyentiniń neshe procentke asqanlıǵın ańsatǵana esaplaw múmkin.
Xalıqtıń fondları onıń dáramatları hám ámeldegi ǵárejetleri arasındaǵı farqni ańlatadı. Fondlar pul yamasa natural kórinisinde bolıwı múmkin. Pul fondları xalıq qolı daǵı pul qarjlarınıń ósiwi yamasa qımbat bahalı qaǵazlarǵa (aktsiya, obligatsiya, sertifikat hám taǵı basqa ) kiritilgen aqshalardıń artıwın ańlatadı. Natural kórinistegi fondlar xalıqqa tiyisli bolǵan jer maydanları, tiykarǵı kapital (turaq-jay, xojalıq imaratları, transport hám taǵı basqa ) hám materiallıq rezervlerdiń artpaqtasın ańlatadı. Xalıqtıń turaq-jay sharayatların xarakteristikalawda xalıq aralıq statistika birinshi orında turaq-jay iyelerin ajıratıp kórsetedi. Bul maqsette jámi turaq-jay fondı menshikli (odan óz iyesi paydalanǵan halda ), kireyge alınǵan hám mámleketke tiyisli túrlerge bólinedi. Ayırım shańaraqlar bir neshe turaq-jayǵa iye bolǵanlıqları sebepli (geyde basqa qala hám mámleketlerde) statistikada baslanǵısh rezidentsiya (iyesi óz waqtın kóbirek ótkeriwshi jay) hám ekilemshi rezidentsiya ajıratıp kórsetiledi.
Turaq-jay sapasın úyreniwde úydiń qabatları, diywallardıń materialı, shiftning biyikligi, xojalıq -kommunal qolaylıqlar (elektr tokı, gaz, suw, vannaxona, telefon hám taǵı basqa ) menen támiyinlengenlik dárejesine tiykarlanıp gruppalawdan paydalanıladı. Menshik uy-jay ushın oǵan tiyisli bolǵan jer maydanı kórsetiledi. Xalıqtıń turaq-jay menen támiyinlengenligin ulıwmalastırıp, xarakteristikalaw ushın belgilengen standart talaplarına juwap bermeytuǵın turaq-jaylarda jasawshılar sanı hám olardıń xalıq ulıwma sanı daǵı úlesi hám de hár bir úy ushın tuwrı keliwshi bólmeler sanı kórsetkishleri de qollanıladı. Farb mámleketleriniń turaq-jay menen támiyinlew standartında bul halda hár bir jasawshına bir bólme hám taǵı qosımsha túrde ulıwma bólme tuwrı keliwi názerde tutılǵan.
Xalıqtıń uzaq múddet xızmet etiwshi túrli úskeneler menen támiyinleniwine kelip bolsa, xalıq aralıq statistikada bunday úskenelerdiń hár 100 dane shańaraqqa yamasa hár 1000 kisige tuwrı keliwi esapqa alınadı. Bul avtomobil, tońlatqısh, sholan, televizor, telefon, kir juwıw mashinası, shańyutgich hám taǵı basqalarǵa tiyisli bolıp tabıladı.
Xalıq azıq-túlik hám nooziq-awqat ónimleriniń eń zárúr túrleri tutınıw etiwin xarakteristikalaw jámi xalıq, sonıń menen birge túrli social -kásiplik gruppa aǵzalarınıń gósh, sút, balıq, máyek, nan hám basqa ónimlerdi xalıq jan basına ortasha jıllıq tutınıwın anıqlaw jolı menen ámelge asıriladı. Bunda azıq-túlik ónimlerin tutınıw qılıwda tek ǵana muǵdarǵa emes, sapaǵa da itibar beriledi. Bul maqsette tutınıw qılınıp atırǵan azıq-túlik ónimleriniń kaloriyalilik dárejesi, sonıń menen birge, belok, uglevod hám vitaminlar menen támiyinlengenlik dárejesi de esapqa alınadı. Biraq xalıq aralıq statistika ámeliyatında bunday kórsetkishler zárúr informaciyalardıń jetiwmasligi sebepli kemnen-kem jaǵdaylardaǵana isletiledi.
Xalıqtıń mádeniyatı hám maǵlıwmatı dárejesin úyreniw ushın BMT Statistika komiteti tómendegi bir qatar kórsetkishlerdi usınıs etedi:
a) górsawatlar sanı hám olardıń “sawatlılıq jasi” den (bul jas hár bir mámleket ushın arnawlı bir sharayatlar tiykarında bólek belgilenedi) úlken jasdaǵılar sanı daǵı úlesi;
b) mektepke barmay atırǵan mektep jasındaǵı balalar sanı ;
v) baslanǵısh hám orta mekteplerde oqıtıp atırǵanlar sanı hám quramı ;
g) hár 100 mıń kisige joqarı oqıw orınları studentleri sanı ;
d) hár 100 mıń kisige kúndelik gazetalar sanı ;
e) hár 100 mıń kisige kitaplar tiraji sanı hám sol sıyaqlı basqa kórsetkishler.