Adiabatik yaqinlashish

ADIABATIK YAQINLASHISH
Adiabatik jarayon (yun. Adia-batos – oʻtib boʻlmas) – tashqi muhit bilan issiqlik almashinuvisiz oʻtadigan termodinamik jarayon. Adiabatik jarayon oʻtishi uchun jism butunlay issiqpik oʻtkazmaydigan qatlam (chegara) bilan ajratilgan boʻlishi kerak. Tashqi muhit bilan sezilarli 192miqdorda issiqlik almashinib ulgura olmaydigan darajada tez oʻtadigan ja-rayonlar ham Adiabatik jarayonga juda yaqin boʻladi. Tovushning gazlar va boshqa jismlarda tarqalishi bunga misol boʻla oladi. Jism Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda uning ichki energiyasi kamayadi. Ideal gaz Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda (ken-gayganda) uning temperaturasi pasayadi. Aynan shu hodisadan gazlarni suyultirishda foydalaniladi. Toʻyingan bugʻ adiabatik kengayganida hoʻllanadi. Atmosferada sodir boʻladigan koʻpgina jarayonlarni Adiabatik jarayon deb qarash mumkin.Adiabatik yaqinlashish yoki boshqacha qilib aytganda elektron va yadro harakatlarini ajratish usuli molekulalar va qattiq jismlar nazariyasida muhim rol o'ynaydi. Bu 1927 yilda M.Born va R. Oppengeymer tomonidan taklif qilingan. Aslida, bu keyingi Shredinger tenglamasini soddalashtirishning navbatdagi soddalashtirish yo'lidagi birinchi qadamidir. Uning yordami bilan Shredinger tenglamasi ikkita sodda mustaqil tenglamaga bo'linadi. Shredinger tenglamasini soddalashtirish uchun qo'llaniladigan metod, yadro massalariga nisbatan elektronlarning kichik massalari tufayli bir xil Coulomb kuchlari ta'sirida molekuladagi elektronlar yadrolarga qaraganda ancha tez harakat qiladi degan intuitiv g'oyaga asoslanadi. Tovushning gazlar va boshqa jismlarda tarqalishi bunga misol boʻla oladi. Jism Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda uning ichki energiyasi kamayadi. Ideal gaz Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda Elektronlar o'z orbitalarida bir necha marta aylanishlari uchun zarur bo'lgan vaqt davomida yadrolar faqat qisqa masofaga harakat qiladi. 
Yadro massasi elektron massasidan sezilarli darajada oshib ketadi, natijada elektronlarning harakatlanish tezligiga nisbatan yadrolarning harakatlanish tezligi kichik bo'ladi. Natijada, asta-sekin harakatlanadigan yadrolar elektrostatik maydonni hosil qiladi , unda elektronlar ancha yuqori tezlikda harakatlanadi, ular yadro koordinatalaridagi har qanday o'zgarishga bir zumda moslashishga ulguradi. Shuning uchun, yaqinlashishda yadrolar sobit va faqat elektronlarning harakati hisobga olinadi. Adiabatik jarayonda gazga tashqaridan issiqlik berilmagani uchun 
ishchi jismning bajargan ishi ichki energiyaning kamayishi hisobiga 
bo'ladi, ya’ni gaz tashqi ish bajarishi uchun uning ichki energiyasi 
kamayishi kerak. Gaz ichki energiyasini o'zgartirish uchun sarflanadigan issiqlik­
ning qismi bu jarayon uchun quyidagicha bo'ladi: Adiabatik jarayonda bo'lgani uchun entropiya o'zgar- 
maydi. Shuning uchun adiabatik jarayon ba’zi hollarda «izoen- 
tropiya» jarayoni deb ham yuritiladi. Buni 2.22- rasmdan ham 
osongina tushunish mumkin. Jarayonning tenglamasidagi daraja 
ko'rsatkichi — *K» adiabata ko'rsatkichi deyiladi. Uning son 
qiymati gazning turiga bog'liq bo'lmay, faqat gaz molekulasining atom soniga bog'liq. mumiy (politrop) jarayonlar. Yuqorida ko‘rib chiqilgan 4 ta 
termodinamika jarayonining har biri uchun bajarilish sharti mavjud 
edi. Masalan, hajm o'zgarmas, bosim o'zgarmas va hokazo. Tabiatda 
uchraydigan termodinamika jarayonida ishchi jismning barcha 
ko'rsatkichlari o'zgarishi va sistema tashqi muhitdan ajralmagan 
bo'lishi mumkin.
Haqiqiy (real) termodinamika jarayonlarida ishchi jism holati 
murakkab sharoitda o'zgaradi, yuqorida qarab chiqilgan 4 ta sodda 
termodinamika jarayonlari shu murakkab (real) jarayonlaming faqat 
xususiy hollari bo'ladi. Shunday qilib, politrop jarayonlari hech 
qanday bajarilish shartiga ega bo'lmagan eng umumiy termodinamika 
jarayonlaridir. Adiabatik jarayonga juda yaqin boʻladi. Tovushning gazlar va boshqa jismlarda tarqalishi bunga misol boʻla oladi. Jism Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda uning ichki energiyasi kamayadi. Ideal gaz Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda (ken-gayganda) uning temperaturasi pasayadi. Aynan shu hodisadan gazlarni suyultirishda foydalaniladi. Toʻyingan bugʻ adiabatik kengayganida hoʻllanadi. Atmosferada sodir boʻladigan koʻpgina jarayonlarni Adiabatik jarayon deb qarash mumkin. Bir elektronli yaqinlashish - bu ko'plab elektronlar bo'lgan kvant tizimining to'lqin funktsiyalari va energiya holatlarini topish uchun taxminiy usul.
Bir elektronli yaqinlashuv kvant tizimini o'rtacha yadro va boshqa elektronlar bilan o'zaro ta'sirini hisobga oladigan o'rtacha potentsial maydonida harakatlanadigan alohida elektronlar tizimi deb ta'riflash mumkin degan taxminga asoslanadi. Ko'p elektronli tizimning bir elektronga yaqinlashishdagi to'lqin funktsiyasi, bitta zarrachaning koordinatalariga bog'liq bo'lgan ma'lum funktsiyalar to'plamining Sleyderning determinanti shaklida tanlanadi. Ushbu funktsiyalar o'rtacha elektron potentsialga ega bo'lgan Gamiltonianning o'ziga xos funktsiyalari.
Ideal holda, elektronlar harakatlanadigan potentsial o'z-o'ziga mos kelishi kerak . Ushbu maqsadga erishish uchun takrorlanadigan protsedura qo'llaniladi, masalan, Xartri - Fok usuli yoki uning relyativistik umumlashmasi - Xartri - Fok - Dirak yaqinlashuvi. Biroq, tizim ko'pincha model potentsiali bilan tavsiflanadi.