"Afina demokratiyasi: shaxsiy va jamoaviy erkinlik."

"AFINA DEMOKRATIYASI: SHAXSIY VA JAMOAVIY ERKINLIK."
Kamolov Dostonbek Rustam o’g’li
O’zMU Ijtimoiy fanlar fakulteti Etika va estetika kafedrasi
II bosqich magistranti
[e-mail] [phone]

Annotatsiya: Ushbu maqolada Afinada mavjud bo’lgan demokratiyaning ijtimoiy hayotdagi asl ko’rinishlari hamda qadimgi Afina va zamonaviy dunyo demokratiyasidagi farqlar, qolaversa shaxsiy va jamoaviy erkinlikning Afina demokratiyasi misolida talqini haqida mulohazalar keltiriladi.

Kalit so'zlar: Afina demokratiyasi; jamoaviy erkinlik; shaxsiy erkinlik; qonun ustuvorligi; xalq suvereniteti.

Annotation: This article discusses the original manifestations of democracy in Athens in social life and the differences between ancient Athenian and modern world democracies, as well as the interpretation of individual and collective freedom in the example of Athenian democracy.
Keywords: Athenian democracy; collective freedom; personal freedom; rule of law; people's sovereignty.

Аннотация: В статье рассматриваются оригинальные проявления демократии в Афинах в общественной жизни и различия между древнеафинскими и современными мировыми демократиями, а также интерпретация индивидуальной и коллективной свободы на примере афинской демократии.
Ключевые слова: афинская демократия; коллективная свобода; личная свобода; верховенство закона; суверенитет народа.

Demokratiya [ demo ~ odamlar; cracy> kratos = kuch / qoida, shuning uchun demokratiya = odamlar tomonidan boshqariladi ] qadimgi Afina yunonlari ixtirosi hisoblanadi. Yunon demokratiyasi bu sahifasi Yunonistondagi demokratiyaning bosqichlari, shuningdek, munozarali yunon demokratiyasining davriy fikrlovchilaridan demokratiya instituti va uning muqobillari haqidagi yozuvlari bilan birlashtirib turadi hamda ushbu demokratiya qadimgi yunon muammolarini hal qilishga yordam bergan.

So'nggi o'n yilliklarda qadimiy (asosan Afina) demokratiyasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar ko'pincha uning tarixiy tajribasini yangi talqin qilish bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, qadimgi va zamonaviy demokratiya o'rtasidagi farq, asosan, bir tomondan, odamlar o'z hokimiyatini to'g'ridan -to'g'ri, ikkinchisida esa o'z vakillari orqali amalga oshirgani bilan hech qanday holatda kamaymaydi, degan tushuncha tobora ko'proq shakllanmoqda. Afina to'g'ridan-to'g'ri demokratiyasi va zamonaviy davrning vakillik demokratiyasi g’oyalari va qadriyatlariga o'xshashlik haqidagi taxminlarni to'g'rilash zarurati ham aniq bo'la boshladi.
Afina universiteti huquq falsafasi va institutlar nazariyasi professori Aristid Xatsisning - "Qadimgi Yunoniston va zamonaviy dunyo" nomli maqolasi (Antik Olimpiya, 2016 yil avgust) xalqaro konferentsiyasi uchun tayyorlangan ma'ruzasida erkinlik, xalq suvereniteti, qonun ustuvorligi va shaxsiy huquqlar kabi asosiy toifalarni hisobga olgan holda, muallif barcha parametrlarda qadimgi dunyoning eng ilg'or demokratiyasi Afinaning zamonaviy liberal demokratiyadan tub farqini ko'rsatadi.
Umuman olganda, demokratiya o’sha davrda mohiyatiga ko'ra, jamoaviy qarorlarga erishish usuli hisoblangan, bunda ko'pchilik ularga siyosiy qonuniylikni beradi, hatto bunga rozi bo'lmaganlar bo'lsa ham. Albatta, qaror qabul qilishning bu usuli erkinlikka zid, lekin demokratik deb ataladi, chunki ko'pchilik hukmronligiga asoslangan xalq suvereniteti tamoyili shu tarzda amalga oshirilgan.
Afinaning siyosiy tizimi, shubhasiz, demokratiya edi, chunki u to'g'ridan -to'g'ri, ko'pchilik hukmronligini ifodalagan. Ammo Afina rejimi, hatto u qadimgi Yunonistonda eng liberal bo'lsa ham, hozirgi zamon liberal demokratiyasiga deyarli o'xshamaydi, bunda shaxsiy erkinlik hukumat avtoritar rejimining aralashishidan himoyalangan hamda ko'pchilikning demokratik huquqlari konstitutsiyada mustahkamlangan ham edi.
Qadimgi yunonlar uchun erkinlik to'liq suverenitetning ba'zi jihatlarini to'g'ridan-to'g'ri va jamoaviy kelishgan holda ishlatishdan iborat edi: misol uchun urush va tinchlik masalalarini muhokama qilish, boshqa davlatlar bilan ittifoq tuzish, qonunlar qabul qilish va hukm chiqarish. Ammo bu jamoaviy erkinlikka mutlaqo zid bo'lgan narsa, bu shaxsning o'zi a'zo bo'lgan va uning shaxsiy harakatlarini qat'iy nazorat qiladigan fuqarolik jamoasining xohishiga bo'ysunishi edi. Bu borada, aynan jamiyat o'z a'zolari ustidan to'liq hokimiyatga ega degan fikrga asoslanib, ostrasizm instituti alohida e'tiborga loyiqdir [1], 4 –bet.
A. Xatsisning yozishicha, Afina fuqarosi huquqlarga ega edi, lekin,
birinchi navbatda, bu shaxsiy huquqlar emas, balki siyosiy huquqlar edi,
ikkinchidan, bu siyosiy huquqlar, zamonaviy demokratik davlatlardagidek, unga alohida -alohida tegishli emas edi. "Individualistik" xulq -atvor odatda egotsentrizm va ostrasizm instituti bilan bog'liq edi, bu esa jamoatchilik fikri himoyalangan siyosiy tizimga toqat qilmas edi. Bunday muhitda shaxs huquqlari kontseptsiyasi rivojlana olmasligi ajablanarli emas [2], 6-7-betlar.
Afinada mavjudlik va qonun ustuvorligi haqida gapirish mumkin emas edi, Aristotelga ko'ra, qonun fuqarolardan, hatto ularning ko'pchiligidan ustun turadi. Demolarning kuchi hech narsa bilan chegaralanmagan. Konstitutsiya yo'q edi va har qanday qonun vaqtinchalik ko'pchilik tomonidan bekor qilinishi yoki e'tiborsiz qoldirilishi mumkin edi.
Muhokama jarayonining natijasi yashirin ovoz berish natijasida oddiy ko'pchilik ovoz bilan hal qilingan. Bunda afinalik "sudyalar" qonun me'yorlariga qat'iy rioya qilish majburiyatini unchalik his qilmaganlar va o'z hukmlarini to'g'ridan-to'g'ri va aniq qonun chiqaruvchi tartibga bo'ysunmaydigan ijtimoiy me'yorlar va urf-odatlar asosida chiqarishda erkin bo’lganlar. Ko'pincha, jarayonda ishtirokchilarining obro'si va boshqa qonunga xilof dalillar haqidagi ma'lumotlar hal qiluvchi rol o'ynagan. Sudlar hukmni asoslashlari shart emas edi va ularning qarorlari ustidan shikoyat qilish huquqi yo'q edi.
"Paradoksal ravishda, - deb yozadi A.Lanni, - aynan sud tizimining o'ziga xos xususiyatlari qonun ustuvorligi tamoyiliga eng zid bo'lib tuyulishi mumkin,lekin bu tartibni saqlashda va barqarorlikni ta'minlashda eng muhim bo'lishi mumkin.”[3], 168 –bet...
Qonunlarning etarli darajada qo'llanilmasligi, individual sud qarorlarining tasodifiy tabiati va bahsli bo'lishiga qaramay, Afina sudlari muhim intizomiy rol o'ynagan. Shuni yodda tutish kerakki, o'rtacha darajadagi afinaliklar G'arb jamiyatining zamonaviy fuqarosiga qaraganda sud jarayoniga tez -tez jalb qilinishi mumkin edi va bunda sud, qoida tariqasida, birinchi navbatda uning shaxsiyati va xulq -atvorining xususiyatlarini hisobga olgan. Shunga qaramay, afinaliklarning adolatga bo'lgan bunday noodatiy yondashuvi, afinaliklarning o'zlari nuqtai nazaridan, demokratik qadriyatlarning tasdiqlanishiga hissa qo'shish huquqini va natijada xalq sudi erkinligini kengaytirishga yordam berdi [4], 174-bet.
Darhaqiqat, S. Forsdijkning ta'kidlashicha, ijtimoiy Afina demokratiyasi ilgari (va uzoq vaqtdan keyin) mavjud bo'lgan boshqa jamiyatlarga qaraganda erkinroq jamiyat bo'lganligi to'g'risida bahslashish qiyin. Yaqinda o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, fuqarolar (voyaga etgan erkak afinaliklar) va boshqa barcha guruhlar (ayollar, erkin fuqarolar bo'lmaganlar - meteklar va qullar) o'rtasida rasmiy huquqiy va mafkuraviy nuqtai nazardan aniq farq bo'lishiga qaramay, kundalik voqelik boshqacha bo'lib tuyulgan. Ko'rinib turibdiki, erkinlik va tenglikning demokratik tamoyillari u yoki bu darajada barcha ijtimoiy guruhlarda aks etgan. Va aynan shu ijtimoiy erkinlik Platonni shunchalik tashvishga solgan edi [5], 229-bet.
Demak, demokratiya nafaqat yangi institutlarni, balki yangi ideallarni ham yaratdi, ular afinaliklar o'rtasida uyushish xususiyatini o'zgartirgan.
Umuman olganda, tadqiqotlardan xulosa qilinadiki, tarixiy taraqqiyot zamonaviy siyosiy tafakkur Qadimgi Yunoniston yoki hech bo'lmaganda qadimgi Afina tomonidan yaratilgan va hech qanday holatda rad etib bo'lmaydigan va rad etilishi mumkin bo'lmagan erkinlik kontseptsiyasini batafsil ko'rib chiqish zarurligini ko'rsatadi. Shaxsiy erkinlikni "zamonaviy", jamoaviy erkinlikni "qadimiy" deb tushunish vujudga kelgan va qadimgi yunon tafakkuridan shaxsiy erkinlik va jamoaviy erkinlik o'rtasidagi to'g'ri muvozanatni tiklash usullarini olishimiz mumkin.
Adabiyotlar ro’yxati:

1. 
   HATZIS A.N. The Illiberal Democracy of Ancient Athens // Ancient Greek and Roman History, eJournal. – Aug. 24, 2016. – P. 1–12.).
   
2. 
   HATZIS A.N. The Illiberal Democracy of Ancient Athens // Ancient Greek and Roman History, eJournal. – Aug. 24, 2016. – P. 1–12.).
   
3. 
   LANNI A. Law and Democracy in Classical Athens // The Greek Polis and the Invention of Democracy: A politico-cultural transformation and its interpretations / Ed. by Arnason J.P., Raaflaub K.A., Wagner P. – Malden (MA): Wiley-Blackwell, 2013. – P. 163–180.).
   
4. 
   LANNI A. Law and Democracy in Classical Athens // The Greek Polis and the Invention of Democracy: A politico-cultural transformation and its interpretations / Ed. by Arnason J.P., Raaflaub K.A., Wagner P. – Malden (MA): Wiley-Blackwell, 2013. – P. 163–180..
   
5. 
   FORSDYKE S.L. The Impact of Democracy on Communal Life // The Greek Polis and the Invention of Democracy: A politico-cultural transformation and its interpretations / Ed. by Arnason J.P., Raaflaub K.A., Wagner P. – Malden (MA): Wiley-Blackwell, 2013. – P. 227–259.
   
6. 
   https://cyberleninka.ru/article/n/2017-02-002-006-afinskaya-demokratiya-svoboda-vlast-zakona-i-suverenitet-naroda-svodnyy-referat