Agralogistika va biznes” fakulteti Zooinjineriya (turlari bo`yicha) 114-guruh talabasining
Download 183.93 Kb.
|
Atom nurlarining qishloq xo`jalik ekinlariga ta`sir efektlari
|
Qishloq xoʻjaligi - moddiy ishlab chiqarish ning asosiy tarmoqlaridan biri. Dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari olish uchun ekinlar ekish va chorva mollarini koʻpaytirish bilan shugʻullanadi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari va xalq xoʻjaligining bir qancha tarmoqlarini xom ashyo bilan taʼminlaydi. Qishloq xoʻjaligi oʻsimlik va hayvon mahsulotlarini dastlabki qayta ishlashning turli tarmoqlarini ham oʻz ichiga oladi. Moddiy ishlab chiqarishning boshqa jami sohalaridan farq qilgan holda Qishloq xoʻjaligi juda katta may-donlarda va hududiy xilma xil sharoitlarda olib boriladi. Unda yer (asosiy ishlab chiqarish vositasi), yorugʻlik, issiqlik, suv va tirik organizmlar — oʻsimlik va hayvonlardan foydalaniladi. Qishloq xoʻjaligining ishlab chiqarish davri ish davri bilan mos tushmaydi. Qx.ning asosiy tarmoqlari — dehqonchilik va chorvachilik. Ular ham oʻz navbatida bir qadar kichikroq tarmoqlarga boʻlinadi (dehqonchilikda — dalachilik, sabzavotchilik, polizchilik, bogʻdorchilik, oʻrmon xoʻjaligi va boshqa; chorvachilikda — qoramolchilik, qoʻychilik, yilqichilik, choʻchqachilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik va boshqalar); Oʻz navbatida, dehqonchilik va chorvachilik tarmoklari ekiladigan ekinlar (gʻallachilik, sholikorlik, paxtachilik) va chorva mollari turlari (qoramol, qoʻy, ot, tuya) boʻyicha guruhlanadi.
Qishloq xoʻjaligi — inson xoʻjalik faoliyatining dastlabki turlaridan biri. Uning kelib chiqishi tosh davri oxiriga borib taqaladi. Bu davrda inson xoʻjalik va boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun yerni oddiy qurollar bilan ishlagan, baʼzi xayvonlarni xonakilashtira boshlagan. Asrlar davomida turli sharoitlar taʼsirila dehqonchilik tizimi oʻzgargan va takomillashgan; hayvonlarning foydali xususiyatlari parvarishlangan, koʻplab zotlari yetishtirilgan. Jahon Qishloq xoʻjaligida dunyodagi iqtisodiy faol aholining 45,2% (1316,7 mln. kishi) band. Qishloq xoʻjaligida foydalaniladigan yerlar 13387,0 mln. ga, jumladan, haydaladigan yerlar 1380,8 mln. ga, jami sugʻoriladigan yerlar 271,4 mln.ga (1998). 1999 yilda jahon Qishloq xoʻjaligida 583,6 mln.t bugʻdoy, 596,4 mln. t sholi, 600,4 mln. t makkajoʻxori, 130,0 mln. t arpa, 294,3 mln. t kartoshka, 444,6 mln. t mevalar, shu jumladan 60,6 mln. t uzum yetishtirildi. Chorvachilikda 225,9 mln. t goʻsht, 562,4 mln. t sut tayyorlandi. 1338,2 mln. bosh qoramol, 912,7 mln. choʻchqa, 1068,6 mln. qoʻy va 709,9 mln. bosh echki, 14139,0 mln. tovuq boqildi. Hozirgi vaqtda atom texnikasining yutuqlaridan foydalanib qishloq xo`jalik ekinlarining biokimyo,biofizika,,fiziologik morfologik va genetic jarayonlarni ochish sohasida diqqatga loyiq muvaffaqiyatlarga erishild.Radiaktiv nurlrning o`simliklarga o`sishi borasidag ijobiy t`asirini alohida uqtirib o`tish kerak.Bu borada ayniqsa 1997 yilda olimlarimiz A .N . Kolsov, A .M . Kolsovalarning o'sim liklarning m utatsiyalar sohasidagibirinchi ishiga katta e ’tibor b cn sh kerak. 1962-yil mobay-
tez u n i b - o ‘sishi va qishloq x o ‘jaligiga foyda keltirgani diqqatga sazovordir. Tabiiy radioaktiv elem ent bo 'lgan tu p ro q d a m ineral o ‘g ‘it sifatida foydalanish h a m m u h im aham iyatni kasb etadi. Bu ishlarni N .N . Timofeyev-Resovskiy, P.A. Vlasyuk, N .G . Jekson va boshqalar amalga oshirdilar. M a ’lumki, respublikamiz paxtak or oMkadir. 0 ‘zbekiston olimlari yadro nurlaridan, ayniqsa, paxta- chilikda foydalanish b orasida ju d a ko‘plab ulkan yutuqlarni q o ‘lga kiritdilar. M asalan, a k a d e m ik J.A. M usayev va N .N . N a z iro v g 'o 'z a g a yadro n u rla rin in g biologik. biokim yoviy, fiziologik va morfologik t a ’sirini o 'rgan d ilar. B undan tashqari N .N . N azirov va F. Joniq u lo vlar to m o n i d a n g 'o 'z a navlariga radioaktiv fosfor- 32 berish bilan yangi navlar yaratildi. Yadro n u rla rida n gen etikaning m utatsion jaray onlarida foyda lanish, ayniqsa, katta istiqbollar ochib berdi. M u ta tsio n o'zgarish vujudga kelgan form alar seleksionerlar u c h u n b o sh lang‘ich material b o ‘lib xizm at qiladi. N .N . N a z iro v ilmiy ishlarida shuni ko'rsatadik i, tirik orga- n iz m la r n in g radio aktiv n u r la r id a n t a ’sirlanishi va m eta sta b illik darajasi ortadi. M asalan , 4% namligi eksikatorda quritilgan u ru g ‘ X—12% nam likka ega bo 'lgan urug'ga nisbatan kuchli t a ’sirlanadi. K ech pish ar g ‘o ‘za navlari ertapishar navlarga nisbatan ionlovchi radiatsiyaga a n c h a c hid am siz bo'ladi. Nurlantirish u c h u n qishloq xo'jaligi ekinlari eng qulay obyekt hisoblanadi va n u rla n g a n d a n keyingi birinchi yil laboratoriyada saqlab kevin radiatsion effektlarni a n iq la s h d a va n u r bilan j a r o h a tla n g a n «yara» ni qayta tiklash m u a m m o s in i hal etishda h a m katta aham iyatga egadir. O lim la rd a n G .A . N a d s o n va G .S . Fillipov, L .N . D eloyev, A.A. Sanigen, S.A. Krivoy va boshqalar birinchi bo'lib radioaktiv n u rla r t a ’sirida m utatsiya formalari olishni isbotladilar. Radioaktiv n u rla r kuchsiz m iq d o iia rin in g organizm ga t a ’siri to 'g 'risid a bir q a n c h a fikrlar mavjud. L.P. Beresiaves radioaktiv nurlarning kuchsiz miqdorlari organizmdagi bo'linadigan hujayralar s o nin i oshiradi degan xulosaga kelgan. A .M . K uzin va boshqalar esa bu jara y o n n i ferm entla rn ing aktivlanishi natijasida m o d d ala r alm ashinuvining tezlanishi bilan bog'laydilar. Ikkinchi fikr olimlar to m o n id a n m a ’qullangan. G ‘o ‘za chigitini nu rlantirishda g a m m a nu rlarining kuchsiz dozasi 0 ,5 —3kR gacha b o ‘lganda S h .l.lb r a - gim ovning kuzatishi natijasida radioaktiv kobalt ( C O 611) ning 500r d a n 2kR gacha b o i g a n dozasi bilan n u rlantirilgan «108-f» g ‘o ‘za n a v in in g c h ig itla ri n u r l a n t i r i l m a g a n l a r g a q a r a g a n d a te z u n ib c h iq q a n . Birinchi avlod o ‘sim liklarida u n ib c h iq q a n id a n keyin vegetatsion davr qisqargan, ko'sak yirikligi, hosildorligi oshgan. N .N . Nazirov va O.Jalilovlar 1965— 1980-yillarda S-4727 navi ning 30 kunlik k o ‘sagiga g a m m a nuri t a ’sir ettirib, qishloq xo'jaligi u c h u n m u h im bo'lgan belgilarni saqlagan h olda ertapishar k o ‘sagi yirik m u ta n t olishga e ris h d ila r. O lin g a n m u ta n t « A N - C h i m - b o y o b o d » . « A N - K a t t a q o ‘r g 'o n » deb n o m la n g a n . S hu o lim la r t o m o n i d a n tez p is h a r « 1 306 D V » navli u r u g 'n i ekishdan oldin radioaktiv fosfor R32 eritmasida 24 soat ivitib qo'yish va ivitilgan chigitdan unib chiqqan o ‘simlikni takroriy yakka tanlash usulini yaratganlar. U ning dastlabki formaga nisbatan ko'sagi yirik bo'lib; ertapisharligi saqlangan. Keyingi yillarda a k a d em ik O.Jalilov va professor F.Joniqulovlar radiatsiya t a ’sirida g ‘o za n in g yangi navlarini varatdilar.G ‘o 'z a n in g vilt kasalligiga c h id a m li navlarini yaratishda h am radioaktiv fosfor — R32 eritmalari yaxshi natijalar berm oqda. 1960— 197 0-yillarda N .N .N a z ir o v , F .J o n iq u lo v va b o s h q a la r yovvoyi M e k s ik a n u m g 'o 'z a c h igitini e k is h d a n o ld in radioak tiv fosfor eritmasida (30 ta chigitni 50 mikrokyuri d o zada) 48 soat m obaynida ivitib, s o'n g ra s u n ’iy ravishda vilt bilan zararlantirgan. Birinchi b o ‘g ‘inda meva beradigan viltga c h id a m li bitta o'sim lik chiqqan. Bu o 's im lik la r d a n o lin g a n u r u g 'l a r d a n b ir n e c h a yil saralash natijasida ertapishar, serhosil, vilt kasalligiga c h idam li, 1,5—7% gacha kasallanadigan AN -401 navini varatdilar. U larn ing dastlabki m a ’lumotlariga qaraganda, A N -4 0 1 navi 108-F ga nisbatan vilt bilan zararlangan m aydo n la rda 3—4 hissa k o 'p r o q hosil b e ra r e k a n . 1971-yildan boshlab «AN-401» navi davlat nav sinash uchast- kalarida sinalgan. Tinimsiz izlanishlar natijasida keyingi yillar d a vom ida N .N .N a z iro v shogirdlari bilan A N -4 0 2 , A N -4 0 3 , AN -405, A N -4 0 7 , A N -408 , A N -4 1 2, A N -4 1 6 kabi bir q ancha afzalliklarga ega bo'lgan g 'o 'z a navlarini yaratdilar. S huni aytish kerakki, hozirgi kunda nurlarning qo'zg'atuvchi (kuchsiz va mutagen kuchli) fazalari barcha qishloq xo'jaligi ekinlari u c hu n aniqlangan. Tajribada g a m m a nurining 1 va 2 kR dozasi bilan nurlantirilgan u r u g ‘la r n in g u n ib c h iq is h i d u r a g a y o 's i m l i k l a r d a 2 —3 kun g a tezlashishi kuzatiladi. Ayniqsa « T o s h k e n t-З» nav ining chigitlari slui doza t a ’sirida duragay va kontrol chigitlariga nisbatan 3—4 kun kech unib ch iq d i . Shuni t a ’k id la s h k e ra k k i, ra d io a k tiv n urla rning t a ’sirini o 'rg an ish da birinchi b o 'g 'in nihollarining asosiy povasining o'sishi asosiy m e z o n la rd a n biri hisoblanadi. C hunki bu jara y o n n i birinchid an o'sim liklar, m ineral o 'g 'itla rn in g k o 'p
m eva-larning sharbati saqlanadi. Baliqlarni, g o 'sh tla rn i va yarim tayyor m a h s u lo tla rn i saqlashda h am radiatsion u su ld an foydalaniladi. T ajribalar shuni ko'rsatadiki, 10 kR g a m m a nuri bilan nurlantiril gan k artosh k a 3—4 oy yaxshi saqlanadi va in son lar to m o n i d a n iste 'm ol qilinadi va hech qanday zararli ta 's ir ko'rsatm aydi. M e v a la rn i 2 00 —300 krad m iq d o rd a g i ra d ia ts io n n u r bilan nurlantirilganda 5—6 k e ch a-kun d u zd an to 12—13 k e c h a-k u n d u z - gacha saqlash mumkin. Bu esa mevalarni boshqa shaharlarga jo'natish m uddatini oshiradi. Bunday miqdorda nurlantirish katta iqtisodiy samaradorlikka ega bo'lib, shaftoli, o'rik, gilos va boshqa mevalarni saqlash uchun ahamiyatlidir. Yadro nurlarining ta ’siri qishloq xo'jaligi z a ra rk unan da lariga qarshi kurashda h a m katta rol o 'y n a m o q d a . M a s a l a n : hozirg i kunda gelm intlar va b o s h q a z a r a r k u n a n d a hasharotlarning rivojlanishi yadro nurlari bilan to'xtatilmoqda A .M u ro d o v va V.D. Bubnov (1971 )lar t o m o n id a n olib borilgan ishlar s h u n i k o 'r s a ta d ik i, a s k a rid a n in g tu x u m in i 80—120 krad m iq d o rd a nurlantirilsa, un ing rivojlanishi t o ‘liq t o ‘xtaydi. Yuqori h a ro ra t va y adro nurlanishi t a ’sirida bu jara y o n yaxshi am alga oshiriladi. Q is h lo q xo'jaligi z a ra r k u n a n d a la r ig a qa rshi k u ra s h , ayniqsa, yadro n urlarining m iqdoriga ham bog'liq b o 'ladi. O ziq - ovqat texnologiyasida yuqori sifatli m ah su lo tlar ishlab chiqarish talab etiladi. A m m o yuqori sifatli m a h s u lo t esa u z o q m u d d a t saq lashni talab etadi. Bunga yorqin misol qilib k o n y a k ishlab c hiq a rishn i keltirish m u m k in . Yoqim li k onyak ishlab ch iq a rish uchun ichimlik eman bochkalarda uch va besh yilgacha saqlanishi kerak. Tekshirish ishlari shuni k o 'rsa ta d ik i, nurlan tirilg an o 's im lik va havonla r to 'q im a s id a o 'tk a z u v c h a n lik h a m d a hosil b o 'lg a n erkin radikallar hisobiga hosildorlik bir necha m arta o sh a r ekan. N atijada oz iq -o v q a t texnologiyasida qo 'llaniladigan reaksiyaning tezlanishiga y o rd am b e r a r e k a n . Bunday nurlantirish sog'liq u c h u n zararli, ch u n k i nurlangan o ziq-ovqat m ah sulotlarida kan sero g e n m oddalar hosil bo'lis hi mumkin. Radiatsion tex nolog i y a d a m ahsulotlarni saqlashda nurlantiruvchi m an b a sifatida kobalt-60 va seziy-137 qurilmalari ha m d a tezlashtiruvchi elektron generatorlar ishlatilm oqda.Radiatsion ishlov berish quyidagi maqsadlar uchun am alg a oshiriladi: 1. Q i s h l o q x o 'jalig i m a h s u l o t l a r i d a b o 'l a d i g a n f iz io lo g ik ja ra y o n la rn i to 'xtatish. 2. M ah su lotlarg a zarari bo 'lgan m ikro o rga nizm larni p asterizat- siya yo'li bilan to'xtatish. 3. Sterilizatsiya yo'li bilan zararli m ikro o rgan izm larni b u tu n la y y o 'q o tish .4. Dezinseksiya, y a ’ni zararli hash aro tlarni y o'qotish. H a r q a n d a y t u r m a h s u lo tla rn in g buzilishi u c h u n , a s o sa n , bitta asosiy sabab b o 'ladi, m asalan, kartoshka, piyoz, sabzi kabi m a h su lo tla rn in g buzilishi ularn in g unib c h iq ish idan boshlanad i. Bu h olatlarda ionlovchi n ur y o rd am id a shu fiziologik ja r a y o n n i t o 'x ta t is h k erak. 5—10 k rad g a m m a nuri b ila n n u r la n t ir il g a n kartoshka 18 oygacha buzilishdan saqlanadi.Qishloq x o ‘_jaligi m ahsulotlarining buzilishida zararli hasharotlar h a m katta rol o'y naydi. A tro f-m u h itn i e'tib o rg a olgan holda zararli hasharotlarni keltirgan iqtisodiy zararlariga k o 'ra 2 kategoriyaga bo'lish m um kin: 1) oziq-ovqat m ah su lo tla rin i iste’m ol qiluvchi hasharotlar; 2) qishloq x o ‘jaligi o'sim liklari va hayvonlariga zarar keltiruvchi hasharotlar. Qishloq x o ‘jaligi zarark unan d alarig a qarshi radiatsion y o ‘l bilan kurashning bir n e c h a usullari mavjud. 1-usul: qishloq xo'jaligi m ahsulotlarini z ararku nan dalar, y a ’ni hasharotlarni b u tun la y y o ‘q qilish u c h u n bevosita yuqori radiatsion miqdordagi 10—100 krad n u r bilan nurlantirish. Download 183.93 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|