Agrobiznes va logistika ” kafedrasi «Mikroiqtisodiyot» fanidan

I.bob. Bozorlar va raqobat.
1.1 Narxning talab va taklifga ta’siri
Talab va taklif — bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif oʻrtasidagi nisbatni aniqlash
1-rasm
S — taklif
D — Talab
P — mahsulot narxi
Q — mahsulot miqdori
Talab va taklif nazariyasiga ko`ra, maksimal narxning o`rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi.
Yuqori narx, mavjud firmalarga ishlab chiqarishni kengaytirishga da’vat etadi, bozorga yangi firmalarni o‘z mahsuloti bilan kirib kelishini ta’minlaydi, ular ishlab chiqargan yuqori xarajatli rentabel bo‘lmagan mahsulotlari yuqori narxda rentabel bo‘ladi. Bunday holda, firmalar ishlab chiqarishning kengayishi qisqa vaqt oralig‘ida intensiv bo‘lsa, uzoq muddatda esa ekstensiv amalga oshiriladi.
Talab chizig‘i (Demand) iste’molchilarning berilgan narxlarda qancha miqdorda mahsulot sotib olish mumkinligini bildiradi. Talab chizig‘ining pastga ketishi, iste’molchilarning narx qancha past bo‘lsa, ular shuncha ko‘p mahsulot sotib olishini anglatadi. Past narxlar, xaridorlarga yanada ko‘proq miqdorda tovarlar sotib olishiga hamda ilgari sotib olaolmayotgan iste’molchilarga esa hozir u tovarni sotib olishga imkon yaratadi.
Bu ikki egri chiziq talab va taklifning muvozanat nuqtasida kesishadi. Muvozanat bozor tizimining shunday holatini bildiradiki, bu holatda talab va taklif bir-biriga teng bo‘ladi. Muvozanat nuqta muvozanat narxni va muvozanat mahsulot miqdorini bildiradi. narx muvozanat narx bo‘lganda, taklif qilinadigan va talab qilinadigan tovar miqdori bir-biriga teng bo‘ladi . Bu nuqtada tovar tanqisligi ham, ortiqcha tovar ham bo‘lmaydi. Bozor sharoitlarini o‘zgarishi talab va taklif muvozanatini buzilishiga olib keladi, lekin bozorda, o‘z o‘zidan avtomatik ravishda, muvozanatni tiklash tendensiyasi mavjud.
Bunday holatni tushunish uchun quyidagi ikki holni qaraymiz:
Faraz qilaylik, narx muvozanat narxdan yuqori bo‘lsin ya’ni. Bu holda ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar sotib olishi mumkin bo‘lgan miqdordan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga harakat qiladi. Natijada ortiqcha mahsulot to‘plana boshlaydi, mahsulot to‘planishini kamaytirish yoki ularni sotish uchun ishlab chiqaruvchilar narxini kamaytirishi lozim bo‘ladi. Bu holda narx pasayadi, mahsulotga talab esa o‘sadi, bu o‘z navbatida taklif qilinadigan mahsulotning miqdorini kamayishiga olib keladi, bunday holning takroran davom etishi toki muvozanat narx o‘rnatilguncha davom etadi.
Agar boshlang‘ich narx, masalan muvozanat narx dan past bo‘lganda, yuqoridagiga teskari holat yuzaga keladi. bo‘lganda, tovar tanqisligi rivojlana boshlaydi, nima uchun deganda narxda iste’molchilar qancha miqdorda tovar xohlasa, shuncha miqdorda sotib olaolmaydi. Talab va taklif grafigidan ko‘rinib turibdiki, narx bo‘lganda talab ga teng bo‘lsa, taklif ga teng, ya’ni , talab qondirilmaydi. Bunday holat narxning o‘sishiga olib keladi. SHunday qilib, iste’molchilar mavjud tovarlarni sotib olish uchun bir-biri bilan raqobatlasha boshlaydi, ishlab chiqaruvchilar bunga narxni oshirish bilan va ishlab chiqarishni kengaytirish bilan javob beradi. Natijada narx yana o‘zining muvozanat holatiga erishadi. Bu yerda biz har bir narxga ma’lum miqdorda mahsulot to‘g‘ri keladi va sotiladi hamda u yagona deb faraz qilamiz. Bu faraz, bozor erkin raqobatlashgan bo‘lgandagina ma’noga ega bo‘ladi, qachonki bunday bozorda sotuvchi va xaridor bozor narxiga ta’sir qila olmaydi. Agar taklif yagona ishlab chiqaruvchi (monopolist) tomonidan belgilansa , narx bilan, taklif qilinadigan mahsulot miqdori o‘rtasidagi moslik bir qiymatli bo‘la olmaydi. Nima uchun deganda, monopolist talabning o‘zgarishiga qarab, narxni o‘z foydasiga moslashtirib o‘zgartirishi mumkin. SHu sababli biz talab va taklif chizig‘ini chizganimizda, oshkor emas ravishda, bozor erkin raqobatlashgan deb faraz qilamiz.

2. 
   Talab funksiyalari.
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ehtiyojlar talab shaklida harakat qiladi. Bozor talabi - bu odamlarning ma'lum bir mahsulot yoki xizmatga bo'lgan ehtiyojini bilvosita aks ettirish.
Inson ehtiyojlari, biz bilganimizdek, cheklanmagan. Cheksiz talab haqida gapirish mumkinmi? Ushbu tushunchalar o'rtasidagi farq nima? Gap shundaki, talab bozorda taqdim etilgan ehtiyojni ifodalash shaklidir va pul bilan qo'llab-quvvatlanadi, ya'ni talab to'lovga qodir ehtiyojdir. Mahsulotni sotib olishni xohlashning o'zi etarli emas, iste'molchi o'z istagini amalga oshirish uchun ma'lum miqdorda pulga ega bo'lishi kerak. Bozor nochor ehtiyojlarga javob bermaydi. Aniqroq aytganda, talab kategoriyasini termin bilan ifodalash mumkin kattalik yoki talab hajmi.
Talabning qiymati (hajmi). iste'molchilar ma'lum bir vaqt oralig'ida mumkin bo'lgan narxlar oralig'idan ma'lum narxda sotib olishga tayyor va qodir bo'lgan tovar miqdori.
"Talab hajmi" va "haqiqiy xarid hajmi" tushunchalarini farqlash muhimdir. Talab hajmi (qiymati) faqat xaridor tomonidan, haqiqiy xarid hajmi esa xaridor va sotuvchi tomonidan belgilanadi. Masalan, davlat tomonidan narxlarni cheklash talabning sezilarli darajada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, ishlab chiqaruvchining belgilangan narxlarda sotishdan manfaatdor emasligi natijasida sotish hajmi (“haqiqiy xarid hajmi”) past bo'lishi mumkin.
Talab miqdorini nima belgilaydi? Iste'molchining ma'lum miqdordagi tovarlarni sotib olish istagi va imkoniyatlariga turli omillar ta'sir qiladi. Bularga quyidagilar kiradi:
tovar narxi P (narx)
Iste'molchi daromadi (daromad)
didlar, moda T (ta'mlar)
Tegishli tovarlar uchun narxlar: almashtiriladigan (o'rnini bosuvchi) P S yoki qo'shimcha (to'ldiruvchi) P
xaridorlar soni N
kelajakdagi narxlar va daromadlarni kutish W
boshqa omillar X
Shunday qilib, juda umumiy ko'rinish (https://koreajob.ru/uz/nekommercheskie-organizacii-ponyatie-vidy-obshchaya-harakteristika/) talab funksiyasi quyidagicha yoziladi:
Q d = f (P, I, T, P S, P C, N, X)
Barcha omillar ta'sirida Q d talab kattaligining o'zgarishi xarakterini birdaniga o'rganishga urinishlar ijobiy natija bermaydi. Bunday holda, Q d talab kattaligidagi o'zgarish xarakterini aniqlash uchun siz birinchi navbatda bittadan tashqari barcha o'zgaruvchilarning qiymatlarini belgilashingiz va Q d ning ushbu o'zgaruvchi bilan bog'liqligini o'rganishingiz kerak. Shunga o'xshash usul biz talab qilinadigan miqdorning har bir o'zgaruvchiga bog'liqligini tekshirishimizni anglatadi ceteris paribus.
Mahsulotga bo'lgan talab miqdori, birinchi navbatda, narxga bog'liq. Agar narxdan tashqari barcha omillar ma'lum bir davr uchun doimiy deb hisoblansa, u holda narxning talab funktsiyasi qaraydi:
Narx va talab miqdori o'rtasidagi teskari munosabat deyiladi teskari talab funksiyasi va shunday ko'rinadi:
Narxning pasayishi xaridorlar tomonidan sotib olingan tovarlar miqdorining oshishiga olib keladi; narxning oshishi orqaga qaytishga sabab bo'ladi: mahsulotni sotib olish kamayadi. Shunday qilib, talabning ko'rsatilgan xususiyati narxning o'zgarishi va talab miqdori o'rtasidagi teskari munosabatni aks ettiradi. Narx va talab miqdori o'rtasidagi teskari munosabat (boshqa parametrlar o'zgarishsiz qoladi) tabiatan universaldir va asosiy iqtisodiy qonunlardan birining ishlashini aks ettiradi - talab qonuni.