Ахборот тизимларини лойиҳалаш
-bо„lim. AT ishlashini kuzatish
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
axborot xavfsizligi va axborotni himoyalash.
|
8-bо„lim. AT ishlashini kuzatish:
- kelishilgan kafolat bо‗yicha ishlar olib borish; - ishlab chiqish bо‗yicha kafolatdan keyingi xizmatlar. Tekshirib kо‗rish – bu tashkilot tashkillanishi va tashkiliy tamoyillarini о‗rganish va kelajak tahlili tekshirib kо‗rish. Olingan natijalar bо‗yicha quyidagilar bajariladi: 1. Ishlab chiqilgan AT asoslash va tizimni bosqichma-bosqich ishlab chiqish; 2. Tizim ishlab chiqish uchun texnik topshiriqlar tuzish; 3. Tizimning ishchi va texnik loyihasini ishlab chiqish. Tekshirib kо‗rish bosqichida ikki tashkil etuvchini ajratish maqsadga muvofiq: AT tadbiq ketma-ketligini aniqlash va tashkilot faoliyatini birma-bir tahlil etish. Tekshirib kо‗rish birinchi bosqichining asosiy vazifasi – aniqlangan vazifalar bо‗yicha maqsad va vazifalarini va yuqori darajada avtomatlashtirilgan obyekt axborot elementlari bо‗yicha loyihaning haqiqiy hajmini baholash. Bu masalalar AT buyurtmachisi tomonidan yoki maslaxat beruvchi tashkilot bilan birga hal qilinishi mumkin. Bu bosqich tizim foydalanuvchisi va biznes ekspertlar bilan uzviy birgalikda olib boriladi. Birgalikni asosiy vazifasi buyurtmachi talablarini tо‗la va bir qiymatli tushunib olishdan iborat. Ma‘lumki, kerakli axborotlar rahbarlar, foydalanuvchilar va ekspertlar orasida suxbat va seminar, intervyular olib borish yordamida hosil qilinadi. Tekshirib kо‗rish bosqichi tugallanishi bilan AT yaratish uchun zarur mablag‗ hajmi va texnik yondoshish ehtimolligi imkoniyati aniqlanadi (qurilmalar bilan ta‘minlash mablag‗i, sotib olinuvchi dastur mablag‗i va yangi dasturlar ishlab chiqish mablag‗i). Bu bosqich natijasida aniq kо‗rsatiladi, ya‘ni loyihaning bahosi bilan kelishilsa natijada buyurtmachi nima oladi, u qachon tayyor mahsulotni oladi va u qancha turadi (katta loyihalar bо‗lganda ishni har xil bosqichlarini mablag‗ bilan ta‘minlash grafigi). Hujjatda faqatgina xarajatlar kо‗rsatilib qolmasdan tizimdan keladigan imkoniyatlar, masalan, loyiha qachon tо‗la sarflarni oqlaydi va iqtisodiy samara qancha kutiladi. Hujjatning taxminiy mazmuni: - tizim muvaffaqqiyatli ishlashi uchun ta‘sir etishi mumkin bо‗lgan cheklanishlar, tavakkalchiliklar, yomon faktorlar; - kelajakda ishlatiladigan tizim uchun shartlar tо‗plami: tizim arxitekturasi, qurilmaviy va dasturiy resurslar, tashkillanish shartlari, xizmat qiluvchi shtatlar va tizim foydalanuvchilari; - ayrim bosqichlarni tugallanishi, ishni topshirish-qabul etish formalari, kerakli zarur resurslar, axborot xavfsizligi bо‗yicha ishlar;
26
- tizim bajaruvchi ishlar tavsifi; - tizimni rivojlantirish imkoniyatlari; - tizimni axborot obyektlari; - tizim va inson orasidagi interfeysi (muloqot) vazifalar bо‗yicha; - dasturiy ta‘minot uchun dasturiy va axborot komponentalariga talablar, SUBD ga talablar; - loyihada nimalar amalga oshirilmaydi. Tashkilot faoliyatini birma-bir tahlil bosqichida quyidagi masalalar о‗rganiladi: boshqarish vazifasini amalga oshirishni ta‘minlash, tashkillanish, shtatlar va tashkilotni boshqarish bо‗yicha ishlar hajmi, shu kabi yuqorida boshqaruvchi tashkilotga bog‗liqligi. Bu bosqichda quyidagilar aniqlab olinadi: - masalalar rо‗yxati va tizimosti tashkillanishi aniqlanishini ta‘minlovchi direktiv materiallar va instruktiv metodik materiallar; - masalalar yechilishining yangi uslublarini qо‗llanish imkoniyatlari. Analitiklar ikkita о‗zaro aloqador shaklli axborotlarni belgilaydi va yig‗adi: - biznesda hosil bо‗ladigan axborot va ularni vazifalari; - tashkilot uchun ahamiyatga ega bо‗lgan narsalar haqida axborot va nimalardir ma‘lum bо‗lgan axborotlar ma‘nosi. Boshqarishning har bir funksional masalasini о‗rganishda quyidagilar aniqlanadi: - masala nomi, uni yechish muddati va davriyligi; - masalani rasmiylashtirish darajasi; - masala yechilishi uchun zarur axborot joyi; - kо‗rsatkichlar va ularni miqdoriy tavsifi; - axborotni tuzatish (о‗zgartirish) tartibi; - kо‗rsatkichlarni hisoblashning mavjud algoritmlari va tekshirishni amalga oshiruvchi usullar; - axborotlarni yig‗ish, uzatish va qayta ishlashni ta‘minlovchi mavjud vositalar; - aloqani bog‗lovchi mavjud vosita; - masala yechimi aniqligini qabul qilish; - masala yechishni murakkabligi; - boshlang‗ich ma‘lumotlarni va natijalarni yetkazish uchun qabul qilingan shakllar; - masala yechimi haqidagi axborotni qabul qiluvchilar. Bu bosqichda eng kо‗p mehnat talab qiluvchi masala, lekin juda yaxshi rasmiylashtiriluvchi bо‗lsa ham, bu tashkilot ichida hujjatlar aylanishini tavsiflashdir. Hujjatlar aylanishini tavsiflashda hujjatlar harakati marshruti sxemasi tuziladi va unda quyidagilar belgilanishi zarur: - hujjatlar soni; - hujjatlarni rasmiylashtirilish joyi; - hujjatlarni rasmiylashtirishda ularni о‗zaro aloqasi; - hujjatlar harakatining uzoqligi va marshruti; 27
- hujjatlarni saqlash va foydalanish joyi; - ichki va tashqi axborotlar aloqalari; - belgilar bо‗yicha hujjatlar hajmi. Tekshirish davomida avtomatlashtirilishi maqsadga muvofiq bо‗lgan boshqarish masalalarini rо‗yxati va ularni bajarilish ketma-ketligi aniqlanadi. Tekshirish davomida (bosqichida) muhimlik darajasiga qarab tizimda
mо‗ljallanadigan vazifalarni ketma-ketligi aniqlanadi. Bu ketma-ketlikni tavsiya etishni usullaridan biri - bu MuSCoW dir. U asosan tо‗rtta qismdan iborat: Must have - zaruriy vazifalar, Should have - maqsadga muvofiq vazifalar, Could have - mumkin bо‗lgan vazifalar va Won't have - mavjud bо‗lmagan vazifalar. Birinchi qismda tizim muvaffaqqiyatli ishlashini ta‘minlash, ikkinchi va uchinchi qismlarni ta‘minlanishi vaqt va mablag‗ chegarasini aniqlaydi. Oxirgi qism juda muhim bо‗lib, u loyihani qо‗llanish chegarasini aniq belgilaydi. Tashkilot ishi modeli ikki turda tashkil etiladi: - ―Mavjudliligi‖ modeli – tashkilotda mavjud biznes jarayonni tasvirlaydi; - ―Qanday bо‗lishi kerak‖ modeli – bu AT qо‗llanilganda biznes jarayonda zarur о‗zgartirishlarni tasvirlaydi. Tahlil etish bosqichida quyidagi masalalarni yechish uchun testlash guruhini jalb qilish zarur: - MBBT (SUBD), operatsion tizim, qurilmalar platformalari va boshqalar foydalanishi mо‗ljallanganlari uchun nisbiy tavsiflar olish uchun; - AT ni muvaffaqiyatlish ishlashini ta‘minlovchi ish rejasi va uni testlash uchun. Barcha loyihalar uchun testlovchilarni ishga qо‗shish ishlab chiqishni boshlang‗ich bosqichidan boshlash maqsadga muvofiqdir. Agar loyiha yechimi maqsadga nomuvofiqligi kechroq aniqlansa, u holda bu xatoni tо‗g‗rilash juda qimmatga tushishi mumkin. AT dagi xatoliklarni qancha oldin aniqlansa, AT shuncha arzon tushgan bо‗ladi. Tizimni testlash vaqti va aniqlangan xatolarni tuzatishni AT ishlab chiqish davomida emas, balki loyihalash bosqichida bajarish kо‗zda tutilishi kerak. Testlashtirishni avtomatlashtirish uchun xatolarni kuzatish tizimidan foydalanish kerak. Bu esa yagona bir xatolar saqlovchisini belgilaydi, ularni takrorlanishini kuzatadi, bartaraf etishni tezlatadi va unumdorligini oshiradi, tizimni qisman nosozligini kо‗rsatadi, testlovchilar guruhi va tizim ishlab chiqish guruhi orasida aloqani bog‗laydi. Loyiha katta bо‗lgan sayin xatolarni kuzatishga zarurat shuncha qiyin bо‗laveradi. AT texnik topshirig‗ini rasmiylashtirish uchun tekshirish natijalari obyektiv asos bо‗ladi. Texnik topshiriq – bu avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini ishlab chiqish uchun zarur bо‗lgan asosiy boshlang‗ich ma‘lumotlarni va maqsadni belgilab beruvchi hujjatdir. Texnik topshirqni ishlab chiqishda quyidagi masalalarni yechish zarur: 1. AT yaratishning umumiy maqsadini belgilash, tizimosti va funksional masalalarni aniqlash; 28
2. Tizimostilariga qо‗yiladigan talablarni aniqlash va asoslash; 3. Texnik qurilmalar majmuasiga, dasturiy va matematik ta‘minot-lariga, axborotlar bazasiga talablar ishlab chiqish va asoslash; 4.
Loyihalashtirilayotgan tizimga qо‗yiladigan umumiy talablar; 5.
Tizim tuzish uchun masalalar rо‗yxati va bajaruvchilar aniqlanadi; 6.
Tizim bosqichlarini yaratish va ularni bajarish muddatini belgilash; 7.
Tizimni yaratish uchun zarur mablag‗lar hisoboti va uni tadbiq etishdan olinadigan iqtisodiy samaradorlik hisoblanadi. Texnik topshiriq shakli va ma‘nosiga qо‗yiladigan talablar 3.1-jadvalda keltirilgan:
Tablitsa 3.1. Sostav i soderjaniye texnicheskogo zadaniya (GOST 34.602- 89) № p\p
Razdel Soderjaniye 1 Obshiye svedeniya
polnoye naimenovaniye sistemi i yeye uslovnoye oboznacheniye
naimenovaniye predpriyatiy razrabotchika i zakazchika sistemi, ix rekviziti
perechen dokumentov, na
osnovanii kotorix
sozdayetsya IS
planoviye sroki nachala i okonchaniya rabot
svedeniya ob istochnikax i poryadke finansirovaniya rabot
poryadok oformleniya i predyavleniya zakazchiku rezultatov rabot po sozdaniyu sistemi, yeye chastey i otdelnix sredstv 2 Naznacheniye i seli sozdaniya (razvitiya) sistemi
vid avtomatiziruemoy deyatelnosti
perechen obyektov, na kotorix predpolagayetsya ispolzovaniye sistemi
i trebuemiye znacheniya texnicheskix, texnologicheskix, proizvodstvenno- ekonomicheskix i dr. pokazateley obyekta, kotoriye doljni bit dostignuti pri vnedrenii IS 3 Xarakteristika obyektov
kratkiye svedeniya ob obyekte avtomatizatsii 29
avtomatizatsii
svedeniya ob usloviyax ekspluatatsii i xarakteristikax okrujayushey sredi 4 Trebovaniya k sisteme Trebovaniya k sisteme v selom: 1. trebovaniya k strukture i funksionirovaniyu sistemi (perechen podsistem, urovni iyerarxii, stepen sentralizatsii, sposobi informatsionnogo obmena, rejimi funksionirovaniya, vzaimodeystviye so smejnimi sistemami, perspektivi razvitiya sistemi) 2.
trebovaniya k personalu (chislennost polzovateley, kvalifikatsiya, rejim raboti, poryadok podgotovki) 3.
pokazateli naznacheniya (stepen prisposoblyayemosti sistemi k izmeneniyam protsessov upravleniya i znacheniy parametrov) 4.
trebovaniya k nadejnosti, bezopasnosti, ergonomike, transportabelnosti, ekspluatatsii, texnicheskomu obslujivaniyu i remontu, zashite i soxrannosti informatsii, zashite ot vneshnix vozdeystviy, k patentnoy chistote, po standartizatsii i unifikatsii Trebovaniya k funksiyam (po podsistemam) :
vremennoy reglament realizatsii kajdoy funksii
trebovaniya k kachestvu realizatsii kajdoy funksii, k forme predstavleniya vixodnoy informatsii, xarakteristiki tochnosti, dostovernosti vidachi rezultatov
Trebovaniya k vidam obespecheniya:
matematicheskomu (sostav i oblast primeneniya mat. modeley i metodov, tipovix i razrabativayemix algoritmov)
dannix, obmen dannimi mejdu komponentami sistemi, informatsionnaya sovmestimost so smejnimi sistemami, ispolzuemiye klassifikatori, SUBD, kontrol dannix i vedeniye informatsionnix massivov, protseduri pridaniya yuridicheskoy sili vixodnim dokumentam)
lingvisticheskomu (yaziki
programmirovaniya, yaziki vzaimodeystviya polzovateley s sistemoy, sistemi kodirovaniya, yaziki vvoda- vivoda)
programmnomu (nezavisimost programmnix sredstv 30
ot platformi, kachestvo programmnix sredstv i sposobi yego kontrolya, ispolzovaniye fondov algoritmov i programm)
texnicheskomu
metrologicheskomu
organizatsionnomu (struktura i funksii
ekspluatiruyushix podrazdeleniy, zashita ot oshibochnix deystviy personala)
dokumentatsii 5 Sostav i soderjaniye rabot po sozdaniyu sistemi
perechen stadiy i etapov rabot
sroki ispolneniya
sostav organizatsiy — ispolniteley rabot
vid i poryadok ekspertizi texnicheskoy dokumentatsii
programma obespecheniya nadejnosti
programma metrologicheskogo obespecheniya 6 Poryadok kontrolya i priyemki sistemi
obshiye trebovaniya k priyemke rabot po stadiyam
status priyemnoy komissii 7 Trebovaniya k sostavu i soderjaniyu rabot po podgotovke obyekta avtomatizatsii k vvodu sistemi v deystviye 1. preobrazovaniye vxodnoy informatsii k mashinochitayemomu vidu 2. izmeneniya v obyekte avtomatizatsii 3. sroki
i poryadok komplektovaniya i obucheniya personala 8 Trebovaniya k dokumentirovaniyu
perechen podlejashix razrabotke dokumentov
perechen dokumentov na mashinnix nositelyax 9 Istochniki razrabotki dokumenti i informatsionniye materiali, na osnovanii kotorix razrabativayetsya TZ i sistema
Texnik loyihalash bosqichi yakunida AT majmuasi uchun kо‗p ishlab chiqariluvchi mahsulot yetkazib berish hujjatlari ishlab chiqiladi va shu bilan birga texnik talablar aniqlanadi hamda kam tayyorlanadigan mahsulotlar uchun texnik topshiriqlar tuziladi. Ishchi hujjatlar bosqichida dasturiy mahsulot yaratish amalga oshiriladi va barcha zarur hamda kerakli hujjatlar ishlab chiqiladi. Bu hujjatlar AT ni ishga tushirish uchun zarur va yetarli ma‘lumotlarni о‗z ichiga oladi. Ishlab chiqilgan hujjatlar kerakli holda rasmiylashtirilgan, kelishilgan va tasdiqlangan bо‗lishi kerak. Avtomatlashtirilgan tizimlarni bir kо‗rinishi sifatida AT uchun ham sinashning quyidagi kо‗rinishlari amalga oshirilishi kerak: boshlang‗ich, tajribaviy ishlab chiqish va 31
topshiriluvchi. Ba‘zi zarur hollarda tizim va uning qismlarini qо‗shimcha boshqa sinashlarini ham о‗tkazish mumkin. AT ning qismlarini о‗zaro aloqalariga va avtomatlashtiriluvchi obyektga qarab majmuaviy yoki avtonom sinash mumkin. Avtonom sinash tizimning biror qismini о‗z ichiga oladi. Ularni tajribaviy ishlab chiqishga tayyorligiga qarab о‗tkaziladi. Hamma turdagi sinashlarni о‗tkazishda ham ―Sinash dasturi va uslubi‖ deb ataluvchi hujjatlar ishlab chiqiladi. Bu hujjatni ishlab chiqiluvchi shartnomada yoki texnik topshiriqda kо‗rsatiladi. Eslatma sifatida hujjatda sinov ma‘lumotlari, nazorat test yoki misollar keltiriladi. Boshlang‗ich tekshiruv tizimni ishga layoqatliligini va uni tajribaviy ishlashga qabul qilish mumkinligini aniqlash uchun о‗tkaziladi. Boshlang‗ich tekshiruvni ishlab chiquvchi tomonidan sinash о‗tkazilib bо‗lganda va taklif etilgan dasturlar, texnik qurollarni, barcha hujjatlarni sinov о‗tkazish uchun tayyorligini AT foydalanuvchisi ishlab chiqqan hujjatlari bilan tо‗la tanishgandan keyin о‗tkaziladi. Tajribaviy ishlab chiqishda tizimni sifatli va sonli xarakteristik ma‘lumotlarda sinaladi va foydalanuvchi shaxsni bu tizimda ishlashiga tayyorligi hamda xaqiqiy qulayligini belgilash kerak bо‗lgan hollarda ba‘zi tuzatmalarga tayyorligi kо‗rsatiladi. Qabul qilish sinovida tizimni texnik topshiriqqa mosligi, tajribaviy ishlab chiqish sifatini kо‗rish va doimiy ishlab chiqishga qabul qilish imkoniyati kabi masalalar yechiladi. AT tiplashtirilgan loyihalash tayyor о‗zlashtirilgan elementlar yordamida amalga oshiriladi. Tiplashtirilgan loyihalash usulini qо‗llash uchun asosiy talablar tayyor sinalgan komponentlar yordamida yangi AT yaratishdan iborat. Loyihaviy yechimni ommaviylash (LEO) – bu loyiha yechimlariin umumiylikka moslashdir. LEO uchun qabul qilingan klassifikatsiya – bu tizimni dekompozizatsiya darajasiga asoslangan. Quyidagi LEO turlari alohida qaralishi mumkin: - LEO elementlari masala uchun ommaviy yechim yoki masala ta‘minotining alohida turlari; - tizimosti LEO – alohida tizim ostida bо‗lib, ular ommalashtirish elementi sifatida qatnashadi hamda funksionallashni hisobga olib tashqi axborotlararo aloqalarni minimallashtiradi; - obyektlangan LEO – bu ommalashgan sohalar loyihasidir. Har bir ommalashgan yechimda maxsuslashgan elementlardan tashqari LEO tavsifi hujjatlari va moslash protseduralari keltiriladi. Har xil turdagi LEO uchun asosiy maxsusliklar 3.3-jadvalda keltirilgan.
Klass TPR Realizatsiya TPR Dostoinstva Nedostatki 32
Elementniye TPR Biblioteki metodo- oriyentirovannix programm
primeneniye modulnogo podxoda k proyektirovaniyu i dokumentirovaniyu IS
bolshiye zatrati vremeni na sopryajeniye raznorodnix elementov vsledstviye informatsionnoy, programmnoy i texnicheskoy nesovmestimosti
na dorabotkuTPR otdelnix elementov Podsistemniye TPR Paketi prikladnix programm
dostigayetsya visokaya stepen integratsii elementov IS
modulnoye proyektirovaniye; parametricheskuyu nastroyku programmnix komponentov na razlichniye obyekti upravleniya
zatrat na proyektirovaniye i programmirovaniye vzaimosvyazannix komponentov; xorosheye dokumentirovaniye otobrajayemix protsessov obrabotki informatsii
nedostatochna s pozitsii neprerivnogo injiniringa delovix protsessov
voznikayut problemi v kompleksirovanii raznix funksionalnix podsistem, osobenno v sluchaye ispolzovaniya resheniy neskolkix proizvoditeley programmnogo obespecheniya Obyektniye TPR Otrasleviye proyekti IS 1. kompleksirovaniye vsex komponentov IS za schet metodologicheskogo yedinstva i informatsionnoy, programmnoy i texnicheskoy sovmestimosti 2. otkritost arxitekturi - pozvolyayet ustanavlivattPR na raznix programmno-texnicheskix platformax 3.
masshtabiruemost- dopuskayet konfiguratsiyu IS dlya peremennogo chisla rabochix mest 4.
konfiguriruemost - pozvolyayet vibirat neobxodimoye podmnojestvo komponentov
problemi privyazki tipovogo proyekta k konkretnomu obyektu upravleniya, chto vizivayet v nekotorix sluchayax daje neobxodimost izmeneniya organizatsionno- ekonomicheskoy strukturi obyekta avtomatizatsii
33
Ommaviy loyihalashda asosan ikki yо‗nalishdan foydalaniladi: - parametrik yо‗naltirilgan loyihalash; - modelga yо‗naltirilgan loyihalash. Parametrik yо‗naltirilgan loyihalash quyidagi bosqichlarni о‗z ichiga oladi: qо‗yilgan masalalar uchun tadbiqiy dasturlar paketi yaroqliligini baholash kriteriyasi, yaratilgan kriteriyalar bо‗yicha TDP ni ma‘qulligini tahlil etish va baholash, eng maqbul paketni tanlash va sotib olish, sotib olingan TDP ning parametrlarini moslash. TDP ni baholash kriteriyasi quyidagi guruhlarga bо‗linadi: - paket imkoniyatlari va vazifalari; - paketning asosiy belgilari va xossalari; - dasturiy mahsulotga talablar; - paket hujjatlari; - baholash tartibini belgilovchi faktorlar; - paketni о‗rnatish maxsusliklari; - paket tadbiqi va ishlashi bо‗yicha sotuvchi yordami; - paket sifatini baholash va uni foydalanish tajribasi. Har bir guruh kriteriyasida yangi xususiy kо‗rsatkichlar kriteriyasi mavjud bо‗lib, ular yuqorida tanlangan TDP tahlilidan kelib chiqadi. Aniq TDP uchun kriteriyaning sonli miqdori ekspertlar yordamida kelishilgan baholash shkalasi bо‗yicha о‗rnatiladi. Ular asosida TDP lar guruhlari va majmualari bо‗yicha rasmiylashtiriladi. Normallashtirilgan о‗rtacha koeffitsiyentlar ham ekspertlar usulida aniqlanadi. Modelga yо‗naltirilgan loyihalash ommaviy AT xarakteristikasini va turkumini avtomatlashtiriluvchi obyekt modeliga mos ravishda adaptatsiya qilishdan iborat. Loyihalash texnologiyasi bu holda ommaviy AT modeli bilan ishlash hamda aniq tashkilot modeliga yagona muhitni ta‘minlashi kerak. Ommaviy AT maxsus metaaxborot bazasida avtomatlashtiriluvchi obyekt modelini о‗zida saqlab, bu asosda dasturiy ta‘minotni konfiguratsiyalash asosida amalga oshiriladi. Shunday qilib, AT ni modelga yо‗naltirilgan loyihalash avtomatlashtiriluvchi obyekt modeli maxsus dasturiy instrumentariy orqali tuzishga mо‗ljallangan. Bulardan tashqari, ommaviy AT modeli asosida yangi tizim tashkil qilish mumkin. Repozitoriy о‗zida AT ni asosiy modelini va ba‘zi AT sinflarining ommaviy modelini hamda aniq tashkilot AT ni saqlaydi. Repozitoriydagi AT ning asosiy modeli о‗zida ommaviy AT dasturlari orqali biznes- funksiya, biznes-jarayonlar, biznes-obyektlar, biznes-qoidalar, tashkiliy strukturalari tavsiflarini akslantiradi. AT ni ommaviy modeli ba‘zi bir sohalar yoki ommaviy tashkilotlar uchun AT konfiguratsiyasini tavsiflaydi. Aniq bir tashkilot modeli tashkilotni maxsus belgilari bо‗yicha mos ommaviy model asosida yoki tashkilotni asosiy fragmentlarini tanlash asosida yoki bu modellarni avtomatlashtirilgan adaptatsiya usulida ekspertlar xulosasi asosida tuziladi. |
