Ахборот тизимларини лойиҳалаш

bet	6/48
Sana	08.01.2022
Hajmi	1.24 Mb.
	#242361

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 48

Bog'liq
axborot xavfsizligi va axborotni himoyalash.

va hokazo.

Axborot tizimi (AT) ni loyihalash metodologiyasi tizimni yaratish va kuzatish

jarayonini AT ning hayot sikli (HS) kо‗rinishida ifodalaydi. Har bir bosqich uchun

bajariluvchi ishlarning tarkibi va ketma-ketligi olinuvchi natijalar, ishni bajarish uchun

zaruriy usullar va vositalar, ishtirokchilarning roli va javobgarligi va h.k. aniqlab olinadi.

AT ni HS ning bunday rasmiy ifodasi jamoaviy ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish

va tahlil etish imkonini beradi hamda bu jarayonlar bilan boshqarishni ta‘minlaydi.

AT ning HS ni - tizimni yaratish va foydalanish jarayonida yuz beruvchi bir qator

voqeliklar sifatida tasavvur qilish mumkin.

HS ning modeli berilgan AT ga zarurat tug‗ilgan daqiqadan boshlab, tо‗liq

iste‘moldan chiqish daqiqasigacha bо‗lgan turlicha tizim holatini tasvirlaydi.

Hozirgi vaqtda quyidagi HS modellari ma‘lum va qо‗llanib kelinmoqda:

- kaskadli model (2.1-rasm) – loyihaning barcha bosqichlarini qat‘iy ketma-ketlikda

bajarilishin nazarda tutadi. Keyingi bosqichga о‗tish avvalgi bosqichdagi barcha ishlar

tо‗liq bajarilganligini bildiradi;

- oraliq nazoratli bosqichma-bosqichli model (2.2-rasm) – AT ni ishlab chiqish

bosqichlararo teskari aloqali sikl bilan olib boriladi. Bosqichlararo tuzatishlar turli

bosqichlardagi natijalarning real mavjud о‗zaro ta‘sirlarini hisobga olish imkonini beradi.

Har bir bosqichdagi hayot vaqti ishlab chiqishning butun davriga chо‗ziladi;

- spiralli model (2.3-rasm). Spiralning har bir buramida mahsulotning navbatdagi

versiyasini yaratish bajariladi, loyiha talablari belgilanadi, uning sifati aniqlanadi va

keyingi buram ishi rejalashtiriladi. Asosiy e‘tibor ishlab chiqishning boshlang‗ich

bosqichiga qaratiladi, ya‘ni tahlilga va loyihalashga.

2.1-rasm. AT HS ning kaskadli modeli

2.2-rasm. Oraliq nazoratli bosqichma-bosqichli model

2.3-rasm. AT HS ning spiralli modeli

Amaliyotda keng tarqalgan ikkita asosiy HS modeli olingan:

kaskadli model (1970-1985 yy. uchun xarakterli);

spiralli model (1986 y. dan keyin xarakterli).

Avvalgi loyihalarda yetarlicha oddiy AT da ilovalar yagona, funksional va axborotli

mustaqil blokka ega bо‗lgan. Ilovalarning bunday tiplarini ishlab chiqish uchun kaskadli

usul unumli bо‗lgan. Har bir bosqich tо‗liq bajarilib, barcha ishlar rasmiylashtirilganidan

sо‗ng yakunlangan.

Kaskadli yondoshuvni qо‗llashning ijobiy tomonlarini quyidagicha belgilash

mumkin:

har bir bosqichda tо‗liq kriteriyalarga va kelishuvga javob beruvchi,

yakunlangan loyiha hujjatlari tо‗plami yaratiladi;

ishning mantiqiy ketma-ketlik bosqichida bajarilishi barcha ishlarni yakunlash

muddatini va mos keluvchi xarajatlarni rejalashtirish imkonini beradi.

Ishlab chiqishning eng avvalida tizimga bо‗lgan barcha talablarni yetarlicha aniq va

tо‗liq ifodalash mumkin bо‗lganda kaskadli yondoshuv oddiy AT larni qurishda о‗zini

yaxshi oqlaydi.

Bu yondoshuvning asosiy kamchiligi shundaki, tizimni yaratishning real jarayonida

hech qachon bunday qat‘iy sxemani taxlab bо‗lmaydi, har doim avvalgi bosqichga qaytish

extiyoji tug‗iladi va avvalgi qabul qilingan qarorlarni kо‗rib chiqish va aniqlashtirishga

tо‗g‗ri keladi. Natijada AT ni yaratishning real jarayoni oraliq nazoratli bosqichma-

bosqichli modelga mos keladi. Lekin, bu sxema yuz beruvchi о‗zgarishlarni va tizimga

bо‗lgan talabni aniqlashni tezkor aniqlashtirish imkonini bermaydi. Ishlab chiqish

natijalarini foydalanuvchilar bilan kelishuv ishining har bir bosqichi yakunlangandan

sо‗ng rejalashtiriluvchi nuqtalardagina amalga oshadi. AT ga bо‗lgan umumiy talab uni

yaratishning barcha vaqtlarida texnik masala kо‗rinishida belgilab qо‗yilgan. Shunday

qilib, foydalanuvchilar ularning real ehtiyojini qoniqtirmaydigan tizimga ega bо‗ladilar.

HS ning spiralli modeli sanab о‗tilgan muammolarni bartaraf qilish uchun taklif

etilgan. Tahlil qilish va loyihalash bosqichida texnik yechimlarni amalga oshuvchanligi

hamda buyurtmachi talabini qondirish darajasi prototiplarni yaratish yо‗li bilan

tekshiriladi. Spiralning har bir buramasi ishga layoqatli fragment yoki tizim versiyasini

yaratishga mos keladi. Bu esa loyihaning talabi, maqsadi va xarakteristikasini

aniqlashtirish, ishlab chiqish sifatini belgilash, spiralning keyingi buramasi ishini

rejalashtirish imkonini beradi. Shunday qilib, loyiha detallari chuqurlashadi va ketma-ket

ravshanlashib boradi, natijada buyurtmachining haqiqiy talabini qoniqtira oladigan asosli

variant tanlanadi va iste‘molgacha olib boriladi.

Iterativ ishlab chiqish murakkab tizimni yaratishning spiral siklini obyektiv aks

ettiradi. U joriy bosqichdagi ish tо‗liq yakunlanishini kutmasdan, keyingi bosqichga о‗tish

imkonini beradi, shuningdek, eng asosiy masala – foydalanuvchiga ishga layoqatli

mahsulotni iloji boricha tezroq kо‗rsatish imkoniyatini yaratadi.

Spiralli siklning asosiy muammosi – keyingi bosqichga о‗tish momentini aniqlashdan

iborat. Uni hal qilish uchun HS ning har bir bosqichiga vaqtinchalik chegara kiritiladi va

barcha rejalashtirilgan ishlar yakunlanmagan bо‗lganida ham rejaga muvofiq keyingi

bosqichga о‗tish amalga oshiriladi.

AT ni ishlab chiqish va loyihalash sohasida kompaniyalar – vendorlar va

ekspertlarning qat‘iy tavsiyalariga qaramay kо‗plab kompaniyalar iteratsion modellarni

biror-bir varianti о‗rniga kaskadli modeldan foydalanishda davom etayapti. Kaskadli

model о‗zining ommabopligini saqlab qolishiga asosiy sabab quyidagilardir:

1. Odat (privichka) – kо‗plab AT-mutaxassislari faqat kaskadli modellar

о‗rganilayotgan vaqtlarda ta‘lim olganlar, shuning uchun ular hozir ham shundan

foydalanishadi.

2. Loyiha ishtirokchilarining (buyurtmachi va bajaruvchi) tavakkalchilik xavfini

oshib ketishi. Kaskadli model har bir bosqichda yakunlangan mahsulotni kо‗zda tutadi:

texnik masala, texnik loyiha, dasturiy mahsulot va foydalanuvchi yо‗riqnomasi. Ishlab

chiqilgan yо‗riqnoma nafaqat keyingi bosqich mahsulotiga bо‗lgan talabni belgilaydi,

balki, tomonlar majburiyatlarini, ishning hajmi va muddatini ham belgilash imkonini

beradi, shuning uchun muddatning yakuniy bahosi va loyiha narxi boshlang‗ich bosqichda,

tekshiruvlar tugaganidan sо‗ng belgilanadi. Kо‗rinib turibdiki, agar AT ga talab loyihani

amalga oshirishda о‗zgarsa, hamda hujjatlarning sifati yuqori bо‗lmasa (talab tо‗liqmas

va/yoki qarama-qarshi), u holda kaskadli modeldan foydalanishning haqiqiyligi

aniqlanishda ikkilanishni keltirib chiqaradi va loyiha ishtirokchilarining javobgarligini

kamaytirish bilan ishda tavakkalchilikni kuchaytiradi. Rasmiy yondoshuvda loyiha

menedjeri faqat spetsifikatsiyadagi talablarni amalga oshiradi, biznesning real ehtiyojiga

emas, hujjatlarga suyanadi. DT ni ishlab chiqishda shartnomaning ikkita asosiy turi

mavjud. Birinchi tur, belgilangan hajmdagi ishni belgilangan summada, belgilangan

muddatda bajarilishini kо‗zda tutadi (fixed price). Ikkinchi tur esa ishning vaqt bо‗yicha

tо‗lovini kо‗zda tutadi (time work). Shartnomaning u yoki bu turini tanlash masalaning

aniqlanish darajasiga bog‗liq. Kaskadli model belgilangan bosqichli va ularning natijalari

bilan shartnomani ishning natijasi bо‗yicha tо‗lov qilishga tuzish uchun eng yaxshisidir.

Shartnomaning aynan mana shu turi loyihaning tо‗liq bahosini toki yakunlangunga qadar

olish imkonini beradi. Integrallashgan AT ni ishlab chiqish va tadbiq qilish zaruriy

moliyaviy xarajatlarni talab qiladi, shuning uchun fiksirlangan narxdagi shartnomadan,

ya‘ni ishlab chiqish va tadbiq qilishning kaskadli modelidan foydalaniladi. Spiralli model

ba‘zida tashkilotning AT bо‗limlarida AT larni ishlab chiqishda qо‗llaniladi.

Iteratsion modellardan foydalanishda tadbiq etish muammaolari. Spiral modelni ba‘zi

sohalarda qо‗llab bо‗lmaydi, chunki tо‗liq bо‗lmagan funksionalga ega mahsulotni

qо‗llash/sinash mumkin emas (masalan, harbiy sohalarda, atom energetikasi va h.k.). AT

ni bosqichma-bosqich iteratsion qо‗llash biznes uchun mumkin, lekin tashkiliy

murakkabliklar bilan bog‗liq (ma‘lumotlarni uzatish, hisobli siyosat, foydalanuvchilarni

о‗qitish). Bosqichli iteratsion qо‗llanishda ish haqi sezilarli darajada yuqori bо‗lib,

loyihani boshqarish haqiqiy sa‘natni talab qiladi. Kо‗rsatilgan murakkabliklarni kо‗rib

turib, buyurtmachi ―tizimni bir marta qо‗llash‖ uchun kaskadli modelni tanlaydi.

Tizimni yaratishning har bir bosqichida HS jarayoni kо‗rinishida beriluvchi ishning

belgilangan hajmini bajarilishi kо‗rib chiqiladi. Jarayon kiruvchi ma‘lumotlarni chiquvchi

ma‘lumotlarga о‗zgartiradigan о‗zaro bog‗liq harakatlar tо‗plami sifatida aniqlanadi. Har

bir jarayonning tavsifi yechiladigan masalalarning rо‗yxatini, berilgan ma‘lumotlar va

natijalarni о‗z ichiga oladi.

AT larni loyihalash va ishlab chiqish nazariyasiga eng katta xissani 1970 yillar

о‗rtalarida BSP (Business System Planning – tashkiliy rejalashtirish metodologiyasi)

metodologiyasini taklif qilish bilan IBM kompaniyasi kiritgan. BSP da keltirilgan biznes

jarayonlarni, funksional bо‗linmalarni, ma‘lumotlarni qayta ishlash tizim funksiyalarini,

axborot obyektlarini, hujjatlar va ma‘lumotlar bazalarini matritsali kesishmasidan

foydalanib axborotlarni strukturalashtirish usuli hozirgi kunda nafaqat axborot

texnologiyalari loyihalarida, balki biznes jarayonlarni reinjeneringi va tashkiliy

tuzilmalarni о‗zgartirish loyihalarida ham foydalanilmoqda.

BSP jarayonining asosiy qadami, uning ketma-ketligini (oliy rahbariyatdan madad

olish, tashkilot jarayonlarini belgilash, ma‘lumotlar sinflarini belgilash, intervyu о‗tkazish,

intervyu ma‘lumotlarini qayta ishlash va tashkil qilish) barcha rasmiy usullarda uchratish

mumkin, shuningdek amaliyotda foydalanilayotgan loyihalarda ham.

Ma‘lum standartlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin:

- GOST 34.601-90 – avtomatlashtirilgan tizimlarda keng tarqalgan va ularni

yaratishda bosqichlarni о‗rnatadi. Bundan tashqari, standartda har bir bosqichdagi ish

mundarijasini tavsifi joy oladi. Ishning standartda belgilangan bosqichlari yuqori darajada

HS ning kaskadli modeliga mos keladi;

- ISO/IEC 12207:1995 – HS jarayonidagi va tashkil etishdagi standart. Buyurtma

qilingan dasturiy ta‘minotlarni barcha kо‗rinishida tarqalgan. Standart fazalar va

bosqichlar tavsifini о‗z ichiga olmaydi;

- Custom Development Method (Oracle usuli) amaliy AT larni ishlab chiqish

bо‗yicha – loyiha hujjatlarini tayyorlash darajasigacha detallashtirilgan, Oracle ni qо‗llash

bilan loyihada foydalanish kо‗zda tutilgan texnologik material. HS ning klassik modeli

uchun CDM qо‗llaniladi (ishlar/masalalar va bosqichlar kо‗zda tutilgan);

- Rational Unified Process (RUP) – о‗z ichiga quyidagi tо‗rtta fazani olgan ishlab

chiqishning iterativ modelini taklif etadi: boshlanish, tadqiq etish, qurish va tadbiq etish.

Har bir faza bosqichlarga (iteratsiyaga) bо‗linishi mumkin, natijada ichki yoki tashqi

foydalanish uchun versiya hosil bо‗ladi. Tо‗rtta asosiy fazadan о‗tish ishlab chiqish sikli

deyiladi, har bir sikl tizim versiyasining ishga tushishi bilan yakunlanadi. Agar shundan

keyin ham loyiha ustidagi ish yakunlanmasa, u xolda olingan mahsulot rivojlanishda

davom etadi va о‗sha fazalar yangitdan takrorlanadi. Ishning RUP ramkasidagi maqsadi –

bu modellarni UML bazasida yaratish va kuzatib borishdir;

- Microsoft Solution Framework (MSF) – RUP bilan kо‗prik, shuningdek tо‗rtta

fazaga ega: tahlil, loyihalash, ishlab chiqish, barqarorlashtirish (stabilizatsiya). Obyektga

mо‗ljallangan modellashtirish kо‗zda tutilgan. MSF ni RUP bilan solishtirganda katta

qismi biznes ilovalarni ishlab chiqish uchun mо‗ljallangan;

- Extreme Programming (XP) – Ekstremal dasturlash (qaralayotgan metodologiyalar

ichida eng yangi vosita) 1996 yilda tashkil topgan.

Bazaviy xalqaro ISO/IEC 12207 standart bilan mos ravishda DT HS ning barcha

jarayonlari uchta guruhga bо‗linadi:

1. Asosiy jarayon:

- ixtiro;

- yetkazib berish;

- ishlab chiqish;

- ekspluatatsiya qilish;

- kuzatib borish.

2. Yordamchi jarayonlar:

- hujjatlashtirish;

- konfiguratsiyalarni boshqarish;

- sifatini ta‘minlash;

- muammolarga ruxsat berish;

- audit;

- attestatsiya;

- qо‗shma baho;

- verifikatsiY.

3. Tashkiliy jarayonlar:

- infrastruktura yaratish;

- boshqarish;

- о‗qitish;

- rivojlantirish.

2.1-jadvalda HS jarayonlarining taxminiy tavsiflari keltirilgan. Yordamchi jarayonlar

asosiy jarayonlarni bajarishni, loyiha sifatini ta‘minlashni, verifikatsiyani tashkillash-

tirishni, DT tekshirish va sinashni qо‗llab-quvvatlash uchun mо‗ljallangan. Tashkiliy

jarayonlar masalalarni va harakatlarni aniqlaydi.

ISO/IEC 12207 standartini amalaiy qо‗llashni qо‗llab-quvvatlash uchun bir qator

hujjatlar ishlab chiqilgan: ISO/IEC 12207 uchun qо‗llanma (ISO/IEC TR 15271:1998

Information technology - Guide for ISO/IEC 12207) va loyihalarni boshqarishda ISO/IEC

12207 ni qо‗llash bо‗yicha qо‗llanma (ISO/IEC TR 16326:1999 Software engineering -

Guide for the application of ISO/IEC 12207 to project management).

Tablitsa 2.1. Soderjaniye osnovnix protsessov JS PO IS (ISO/IEC 12207)

Protsess

(ispolnitel

protsessa)

Deystviya

Vxod

Rezultat

Priobreteniye

(zakazchik)

Initsiirovaniye

Podgotovka

zayavochnix predlojeniy

Podgotovka

dogovora

Kontrol

deyatelnosti postavshika

Resheniye o

nachale rabot po

vnedreniyu IS

Rezultati

obsledovaniya

deyatelnosti

zakazchika



Texniko-

ekonomicheskoye

obosnovaniye vnedreniya



Texnicheskoye

zadaniye na IS



Dogovor na

Priyemka IS

Rezultati analiza

rinka IS/ tendera

Plan postavki/

razrabotki

Kompleksniy

test IS

postavku/ razrabotku



Akti priyemki

etapov raboti



Akt priyemno-

sdatochnix ispitaniy

Postavka

(razrabotchik

IS)



Initsiirovaniye



Otvet na

zayavochniye

predlojeniya



Podgotovka

dogovora



Planirovaniye

ispolneniya



Postavka IS



Texnicheskoye

zadaniye na IS



Resheniye

rukovodstva ob

uchastii v razrabotke



Rezultati tendera



Texnicheskoye

zadaniye na IS



Plan upravleniya

proyektom



Razrabotannaya

IS i dokumentatsiya



Resheniye ob

uchastii v razrabotke



Kommercheskiye

predlojeniya/

konkursnaya zayavka



Dogovor na

postavku/ razrabotku



Plan upravleniya

proyektom



Realizatsiya/

korrektirovka



Akt priyemno-

sdatochnix ispitaniy

Razrabotka

(razrabotchik

IS)



Podgotovka



Analiz trebovaniy

k IS



Proyektirovaniye

arxitekturi IS



Razrabotka

trebovaniy k PO



Proyektirovaniye

arxitekturi PO



Detalnoye

proyektirovaniye PO



Kodirovaniye i

testirovaniye PO



Integratsiya PO i

kvalifikatsionnoye

testirovaniye PO



Integratsiya IS i

kvalifikatsionnoye

testirovaniye IS



Texnicheskoye

zadaniye na IS



Texnicheskoye

zadaniye na IS, model



Texnicheskoye

zadaniye na IS



Podsistemi IS



Spetsifikatsii

trebovaniya k

komponentam PO



Arxitektura PO



Materiali

detalnogo

proyektirovaniya PO



Plan integratsii

PO, testi



Arxitektura IS,

PO, dokumentatsiya na

IS, testi



Ispolzuemaya

model JS, standarti

razrabotki



Plan rabot



Sostav podsistem,

komponenti

oborudovaniya



Spetsifikatsii

trebovaniya k

komponentam PO



Sostav

komponentov PO,

interfeysi s BD, plan

integratsii PO



Proyekt BD,

spetsifikatsii interfeysov

mejdu komponentami PO,

trebovaniya k testam



Teksti moduley PO,

akti avtonomnogo

testirovaniya



Otsenka

sootvetstviya kompleksa

PO trebovaniyam TZ



Otsenka

sootvetstviya PO, BD,

texnicheskogo kompleksa

i komplekta

dokumentatsii

trebovaniyam TZ

Keyinroq tizimning HS jarayonlari uchun standart (ISO/IEC 15288 System life cycle

processes) ishlab chiqargan bо‗lib, 2002 yilda nashr qilingan. Standartni ishlab chiqishga

turli soha mutaxassislari jalb etilgan: tizimli muhandislik, dasturlash, sifatni boshqarish,

inson resurslari, xavfsizlik va boshqalar. Hukumat, savdo, harbiy va akademik

tashkilotlarda tizim yaratish texnologiyalari hisobga olindi. Standartni tizimning keng

sinflariga qо‗llaniladi, lekin uning asosiy yо‗naltirilganligi – bu kompyuterlashtirilgan

tizimlar yaratishni qо‗llab-quvvatlashdan iborat.

HS strukturasiga ISO/IEC standarti 15288 seriyasiga muvofiq quyidagi jarayonlar

guruhini qо‗yish mumkin:

Shartnomaviy jarayon:

ixtiro (ichki yechim yoki tashqi yetkazib beruvchi yechim);

ta‘minlash (ichki yechim yoki tashqi yetkazib beruvchi yechim);

Korxona jarayoni:

korxona atrof-muhitini boshqarish;

investitsion boshqaruv;

AT ning HS ni boshqarishi;

resurslarni boshqarish;

sifatni boshqarish.

Texnik jarayonlar:

talablarni aniqlash;

talablarni tahlillash;

arxitekturalarni ishlab chiqish;

tadbiq qilish;

integratsiya;

verfikatsiya;

о‗qitish;

attestatsiya;

ekspluatatsiya;

kuzatib borish;

foydalanish.

Maxsus jarayonlar:

- masala va maqsaddan kelib chiqib, о‗zaro bog‗liqliklarni aniqlash va о‗rnatish.

ISO/IEC 15288 standartida kо‗zda tutilgan tizimlarni yaratish bosqichlari yuqorida

kо‗rib о‗tilganlarda bir qancha farq qiladi. Yakunlanish momentiga yetkazib borishi shart

bо‗lgan bosqichlar va asosiy natijalar rо‗yxati 2.2-jadvalda keltirilgan.

Tablitsa 2.2. Stadii sozdaniya sistem (ISO/IEC 15288)

№

p/p

Stadiya

Opisaniye

Formirovaniye

konsepsii

Analiz potrebnostey, vibor konsepsii i proyektnix resheniy

Razrabotka

Proyektirovaniye sistemi

Realizatsiya

Izgotovleniye sistemi

Ekspluatatsiya

Vvod v ekspluatatsiyu i ispolzovaniye sistemi

Podderjka

Obespecheniye funksionirovaniya sistemi

Snyatiye s

ekspluatatsii

Prekrasheniye ispolzovaniya, demontaj, arxivirovaniye

sistemi

Download 1.24 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 48