Ахборот тизимларини лойиҳалаш

Atribut  (alomat)  –  bu  sinfning  kо‗p  qiymatlar  olish  mumkinlik  xossasidir. 

Atributning  kо‗p  qiymatlar  qabul  qilish  mumkinligi  domenni  tashkil  qiladi.  Atribut  – 

modellashtiriluvchi narsaning biror xossasini ifodalovchi nomga ega bо‗ladi, bu shu sinfga 

kiruvchi  barcha  obyektlar  uchun  umumiylikka  ega  bо‗ladi.  Sinf  ihtiyoriy  sondagi 

atributlarga ega bо‗lishi mumkin. 

Amal  –  bu  sinfning  ihtiyoriy  obyektidan  sо‗rash  mumkin  bо‗lgan  vazifaning 

bajariluvchisidir.  Amal obyekt bilan nima  qilish  mumkinliini  kо‗rsatadi.  Amal  bajarilishi 

obyekt  atributlarining  qiymatlarini  о‗zgartirish  va  qayta  ishlashni  bildiradi,  xuddi 

shuningdek,  obyekt  holatini  о‗zgartirishini  ham  bildiradi.  Sinflar  amallari  va  atributlari 

yana bir muhim xarakteristikasi - bu ta‘sir doirasidir. Ta‘sir doirasi xossasi bu sinfning har 

---

 

73 

bir ekzemplyarida о‗zi aks doirasini kо‗rsatadimi yoki hamma ekzemplyarlar uchun bir xil 

ekani haqidagi xossadir: 

- Instance (ekzemplyar) – sinfning har bir ekzemplyarida о‗ziga xos maxsus qiymatli 

xossaga ega; 

- Classifier  (klassifikator)  –  bu  xossa  sinfdagi  barcha  ekzemplyarlar  uchun  birga 

foydalaniladi. 

Sinflarning  asosiy  vazifalari  ularning  bir  xil  shaklda  ekanligini  bildiradi.  Bu  aslida 

obyektning ba‘zi bir asosiy xossalarini aniqlashni bildiruvchi va obyektni yuqori darajada 

klassifikatsiyalashdir.  О„xshashlik  –  bu    (stereotiplik)  mexanizmi  aniq  muammoni 

yechish uchun yangi maxsus UML uchun sо‗zlar tо‗plamini kengaytiruvchisidir. 

Uyushma  –  bu  shunday  munosabatki,  u  biror  tipdagi  obyekt  qandaydir  sifatlari 

bо‗yicha boshqa tipdagi obyekt bilan о‗zaro bog‗langanligidir. Agarda ikkita sinf orasida 

uyushma  aniqlangan  bо‗lsa,  u  holda  bir  sinf  obyektlarini  boshqa  obyektlarga  kо‗chirish 

mumkin.  Zarur  hollarda  harakat  yо‗nalishini  strelkasi  orqali  kо‗rsatish  mumkin.  Bir  sinf 

ichida ham uyushma tashkil qilish mumkin. Bu holda uyushmaning ikki tomoni ham bitta 

sinfga  tegishli  boshqa  obyektni  bog‗lash  mumkin.  Uyushmaga  о‗zaro  munosabatlarni 

ma‘nosinii bildiruvchi ism berilishi mumkin. Har bir uyushma ikkita vazifaga ega bо‗lishi 

mumkin, ular buyurtmachi va mijoz. Uyushma vazifasi, bu alohida nechta mos obyektlar 

qatnashishi mumkinligini kо‗rsatuvchi kо‗pchililik xissasiga ham ega bо‗ladi. 

Har bir buyurtma yagona mijoz orqali yaratilishi mumkin. Har bir mijoz bir yoki bir 

nechta buyurtmani bajarishi mumkin bо‗lgan kо‗chpililik xissasini bildiradi.  

Harakat yо‗nalishi har bir buyurtma biror tayin mijozga bog‗langanligini kо‗rsatadi. 

Boshqa bir uyushmalarda sinflardan biri yanada yuqoriroq darajaga ega bо‗lsa va pastroq 

darajaga  ega  bо‗lgan  boshqa  bir  nechta  sinflar  mavjud  bо‗ladi.  Uyushmalar  uchun  UML 

dagi sinflar uyushmalarining oddiy qoidalari bо‗yicha atribut va amallar berilishi mumkin. 

Foydalanish diagrammasi AT vazifalarini foydalanuvchi uchun aniq tasvirlab beradi. 

Har  bir  vazifa  ―Foydalanish  uchun  vazifa‖  kо‗rinishida  yoki  oddiy  vazifa  sifatida 

tasvirlanadi.  Vazifa  (pretsedent)  –  bu  oddiygina  tizim  bilan  foydalanuvchi  orasidagi 

о‗zaro harakat bо‗lib, unda: 

- foydalanuvchi vazifasini kо‗rinishli tavsiflanadi; 

- maydalashning bir necha darajalarini kо‗rsatish mumkin; 

- foydalanuvchi uchun muhim bо‗lgan aniq maqsadga erishishni kо‗rsatadi. 

Hodisa,  voqea  vazifa  diagrammasida  ellips  kabi  belgilanadi  va  aktyor  deb  atalishi 

qabul  qilingan  va  ta‘sir  etuvchi  shaxs  bilan  bog‗langan  bо‗ladi.  Aktyor  berilgan  vazifa 

uchun  biror-bir  ishni  bajaradi.  Diagrammada  faqat  bittagina  ta‘sir  etuvchi  shaxs 

tasvirlanadi,  aslida  ular  kо‗p  bо‗lishi  mumkin.  Barcha  vazifalar  rо‗yxatini,  tizim  tashkil 

etish uchun tuzilgan texnik topshiriqda keltiriladi. 

Vazifa  diagrammasida  vazifalar  va  ta‘sir  etuvchi  shaxslar  orasidagi  bog‗lanishdan 

tashqari  foydalanuvchi  va  kengaytiruvchi  vazifalari  orasidagi  ikki  bog‗lanishdan  ham 

foydalanish mumkin. Kengaytiruvchi tipidagi aloqa bir vazifa boshqasiga о‗xshash, lekin 

---

 

74 

boshqa  bir  nechta  vazifaviy  yuklanmaga  ega.  Bu  hollardan  tizim  normal  holatiga  biror 

о‗zgartirishni tavsiflash hollarida qо‗llanishi mumkin. 

Obyektlarni  modellashtirishning  ba‘zi  bir  yondoshishlaridan  farqli  ravishda  tizim 

holati  va  xulqi  sinflar  diagrammasida  tasvirlanganda,  UML  tizimi  xulq  tasvirini  о‗zaro 

ta‘sir  diagrammasida  ajratadi.  UML  dagi  sinflar  diagrammasi  ularni  о‗qishni 

qiyinlashtiruvchi xabarlarni о‗z ichiga olmaydi. Obyektlar orasidagi xabarlar oqimi о‗zaro 

ta‘sir diagrammasiga kо‗chiriladi. Ma‘lumki, о‗zaro ta‘sir diagrammasi obyekt holatini bir 

variantli foydalanish chegarasida ishlaydi. 

Diagrammadagi  tо‗rtburchaklar  tizimda  mavjud  bо‗lgan  har  xil  obyektlarni 

tasvirlaydi,  sinflar  orasidagi  chiziqlar  ular  orasidagi  munosabatni  ifodalaydi.  Ikki  turdagi 

о‗zaro  ta‘sir  diagrammasi  mavjuddir:  ketma-ketlik  diagrammasi  va  umumlashgan 

diagramma.  Ketma-ketlik  diagrammasi  hodisa  bajarilishi  bilan  aniq  ssenariyani  mantiqiy 

aniqlash  uchun  foydalaniladi.  Vertikal  chiziqdagi  tо‗rtburchaklar  obyektni  hayot  vaqtini 

belgilaydi.  Usul  nomi  yozilgan  va  strelkali  chiziqlar  obyektda  chaqirilish  usulini 

belgilaydi: 

-  buyurtma chizig‗i kiritiladi; 

-  har bir yо‗lda tovar mavjudligi aniqlanadi; 

-  agar zahira yetarli bо‗lsa – ta‘minlash belgilanadi; 

-  agar zahira yetarli bо‗lmasa – qayta buyurtma belgilanadi. 

Xabarlar  diagrammada  kо‗rsatilgandek,  yuqoridan  pastga  ketma-ketlikda  hosil 

bо‗ladi. Agarda har bir obyektning о‗z-о‗ziga yuborilishi kerak bо‗lsa, u holda kо‗rsatkich 

bir  chiziq  hayot  chizig‗i  о‗zida  tugaydi.  Diagrammada  boshqaruvchi  xabarlar  ham 

qо‗shilgan  bо‗lishi  mumkin.  Ular  har  bir  yuborilish  shartini  tavsifi  xabarni  qayta-qayta 

yuborilish belgisi, xabarni qaytarilish belgisi va h.k. 

Umumlashgan (kooperativ) diagrammada obyektlar (sinflar) tо‗rtburchaklar shaklida 

belgilanadi,  strelkalar  bilan  esa  bir  marta  foydalanuvi  xabarlar  tasvirlanadi.  Vaqtinchalik 

xabarlar ketma-ketligi ularning tartib raqami bilan belgilanadi.