Ахоли даромадлари ва турмуш даражаси


Download 115.75 Kb.
Sana16.06.2023
Hajmi115.75 Kb.
#1489800
Bog'liq
Ахоли даромадлари ва турмуш даражаси


Ахоли даромадлари ва турмуш даражаси

Режа:


  1. Ахоли даражаси ва унинг тартиби.

  2. Дароматнинг шакилланиши.

  3. Турмуш даражаси ва сифат.

1. Хозирги ривожланган мамлакатлардаги цивилпзациялашган бозор иктисоднёти ёввойи бозор иктисодиётидан узининг социал йуналиши билан фарк килади. Бу йуналиш, мулжал оммавий фаровонликни таъминлаш булиб, аралаш иктисодиётнинг бош конунидан келиб чидади. Бу конунга кура, аралаш идтисодиёт шароитида иктисодий усиш хамманнпг турмуга фаровонлигини оширишга кодир булади ва шунга каратилади, аммо бунга бозор механизмига хос булган воситалар ордалн эришилади.
Юксак ишлаб чикариш иткисодиётда инсонпарварлик припциплари амал кидиши учун моддий замин хозирлайди. Аммо фаровонликни таъминлашдек инсонийлик коидаси амал килиши учун жамиятнипг иктисодий тизимда хам сифат узгаришлари булиши шарт. Малумки, бозор иктисодиётининг бир катор принциплари азалдан ривожланшб келган, улар ёввойи иктисодий боскичида хам мавжуд бул­ган, лекин улар иктисодиётдаги моноструктура туфайли инсонийликни юзага келтираолмаган. Моноструктурага хос булган бир мулк хукмронлиги ишлаб чикаришни мулк этаси манфаатига боглаб куйган. Мулкнинг доиократиялашуви мулкдорлар допрасини кенгайтиради, хилма-хил мулклар пайдо булиб, улар мувозанат саклашга хизмат килади, Мухими - - мулксизлариинг мулкдорларга айланишидир. Бундан ташкари иш кучи сохиблари бошка мулкпинг эгаларига хам англатади, Ишлаб чикариш усиши билан мехнатчиларнинг даромади уларнинг жорий истоьмоли сарфларидан ортиб колади, ортихча кисм хисобидан акция ва облигация сотиб олиш оркалш улар корхоналардаги мулкнинг шеригига айланадилар. Диосадорлик мулки оммавий тус олиб, ахолининг тобора кенг хатламлари мулкдорларга айланадилар. Тугри, мулкдаги хисса хамма учун бир хил булмайди, бинобарин, мулкий тенгсизлик мавжуд, лекин барибир купилик хар хил даражада булсада, мулк; сохибига айлападя. Корхоналар айрим мулкдор чулидал чикиб ишчи хизматчилариинг ёки улар оммавий ташкилотнинг, масалан, касаба уюшмасининг мулкига айланади. Мехнат ва мулк функциясининг оддий фукаро кулида жамланиши иктисодлётни инсонийлик приципларига буйсундиради. Бу конунга кура, иктисодиёти фаоллият негизида пул топиб, бой булиш эмас, балки жамиятда иуфузли, обру-эътиборли булиш, уз нуфузи билан ном чикариш ва шу йусинда ижтимоий хаотда уз урнини топа билишга интилит мадсади ётади. Аммо шундай принцип амал килиши учун иктисодиёт ГОЯ) ривожланган булиши, маълум тоифа ахоли кулида катта бойлик тупланиб, уни оширишга интилиш мол-мулкнн купайтиргандан кура, уни умуминсоний манфаит йулида сабабли иш учун сарфлаш, хайр эхсон учун ажратиш, сахий ва хотамтой инсон булиш афзал булади. Нуфузли иктисодиёт коидалари канчалик кенг амал килса, шунчалик оммавий фаровонлик юз беради. Ривожланган мамлакатлар бой булганидан, у орда оч колиш деган гап умуман йук. Жамиятдаги ижтимоии муносабатлар инсонинг оч килишига йул куймайди, чунки уиинг олдини олиш учун жамият бойлиги етарли булади. Кайсаки, жамият фукароси тук бой булса, шу жамият бой ва истикболли жамият хисобланади. Фаровонликни моддий жихатдан ишлаб чикаришни таъминлайди, унга эришиш тадсимот ордали амалга оширилади.
Хар бир киши истеъмол этадиган буюмларнинг экви­валента булган пул даромади — тадсимот категориясидир. Бозор иктисодиётига хос таксимот конунига кура моддий неъмагляр ва хизматлар ресурслар берган пировард натижасига караб уларнинг эгалари уртасида таксимланади. Айтилган таксимот конунини бозор иктисодиёти учун ижтимои адолат лринциллари белгнлайди. Бозор таксимотига эквивалентлик, яъни омиллар берган натижага монанд равишда даромад ажрахиш хос аммо ноэквивалент таксимот хам мавжуд. Давлат даромаднинг бир дисмини уз ихтиёрига олганда тадсимлаш муносабати юз беради, аммо эквивалентлик булмайди, чунки давлат даромаддаги уз хиссасини иктисодии усишдаги хизматларига тенг микдорда эмас, балки умумдавлат талаб-эхтиёжини кондириш зарурлиги учун олади.
Даромадлар манба жихатидан фарк. килади. Иш хадинипг манбаи зарур махсулот булса, фойда, рента, про­цент ва дивиденднинг манбаи кушимча махсулотдир. Бир субъект хар хил манбадан даромад куриши мумкин. Масалан, ишчи ишлагани учун иш хаки, акция эгаси булгани учун дивиденд олади. Ер эгасига мулкдор сифатида рента пули тегади, уни баикка цуйиб процент хам олади. Менежйр хам иш хаки, хам корхона курган фойдадан улуш олади, чунки у тадбиркорлик кобшлияти учун дам даромад куради.
Даромадлар уз эгаси ихтиёрига келиб тушиши шакли жихатидан хам турлича булади. Пул даромадидан ташкари натура даромади ва имтиёз шаклидаги даромад хам мавжуд.
Бепул медицина хизматидан бахраманд булиш, бепул билим олиш ёки касб ургаиш хам натура-хизмат шакли­даги даромад. Маълум тоифа ахоли квартира хаки, коммунал хизмат ва транспорт хаки буйича имтиёзга эга. Булар хам даромад.
Даромад унсурларининг узаро муносабати ва уларнинг маълум нисбатда булиши даромаднинг таркибий тузилишини ташкил этади. Бу тузилиш турли даромадлар шаклининг хиссаси турлича булигаи билан харак­терланади. Иш хаки иш кучи эгасининг уз мехнати натижаси учун оладиган хаки булиб, иш кучи сохибининг тирикчилик воситалари нархини ифодалайди. Мехнат канчапик юкори унум берса ва у яратган товарлар бозори чаккон булиб, нархи юкори булса, иш хаки хам шуичалик кат­та булади. Мехнат натижаси хар хил булганидан иш хаки хам табакалашади. Одатда, малакаси юкори, билимдон ва тажрибали киши мехнати кадрланади ва унга юкори хак. берилади.
Иш хаки унумдорликдан ташкари ишлаш ва яшаш шароити, мехнатнинг огир-енгиллиги, нуфузли ёки нуфузсиз булишига хам боглик.
Мураккаб мехнат малакали иш кучини, билимдон ходимни талаб килади. Шу сабабли иш хаки кишининг билим даражасига караб узгаради.
Агар ер эгалари рента олишса, пул маблаги эгалари пулни карзга олиб, ишлатувчилардан процент олиб, даромад курадилар. Процент рентадан фарклирок тез узгариб турадиган даромад хисобланади, чунки у карзга берилган пул микдори ва унинг учун олинадиган хакга боглик.
Бозор иктисодиёти шароитида фойда алохида макомга эга булган даромад хисобланади, чунки у тадбиркорлик натижаси.
Тадбиркорлик куп холларда узга мехнатидан фойдаланишга асосланган, шу бойсдан у оладиган фойданинг бир кисми ишбилармонлик кобилияти учун олинган мукофот булса, бошка кисми биров мехнати яратган, лекин тадбиркор узлаштирадиган даромад деб каapaш мумкин.
2. Даромадларнинг табакаланиши
Бозор ицтисодиётининг мухим принципи иктисодий танлов булиб, бунга кура энг тадбиркор, энг ишбилармон, яхши ишлаб чикарувчи ва яхши хизмат курсатувчи ракобатда ютиб чикади. Иктисодий танловнинг узи иш натижасига караб, олингая даромадларнинг турлича булишини белгилайди. Тоталитар ик:тисодий тизимда танлов булмаганидан даромадлар бир текисда таксимланиб, кишиларни иктисодий жихатдан бараварлаштиришга интилши етакчи уринда туради, бой булиш такикланади, даромад­лар маълум микдор билан чекланади. Натижада яширин тарзда, гайриконуний йул билан даромад топишга интилиш пайдо буладн. Ишлаб чикаришни устирувчи кучли рагбат ва воситалар йуклигидан тукинчилик хосил булмайди, истеъмол неъмаглари халкни тула-тукис таъминлаш учун етишмай колади, натижада неъматларни бир текисда таксимлаб, хаммани чекланган микдорда тирик-чилик воситалари билаи таъминлаб турилади. Бунинг окибатида даромадларнинг табакаланиши унчалик билинмайди. Энг юкори ва энг паст даромад уртасидаги тафовутни давлат наэорат этиб туради, унинг катталашиб кетишига йул куйилмайди. Бунга эришиш учун таксимот меъёрини давлат бир марказдан туриб белгилайди, натижада хужалик субъектларининг даромад белгилашдаги иштироки минималлаштирилади. Корхона, хужалик ва ташкилотлар доирасяда хам даромад белгилаш давлат урнатган меъёрдан чикиб кетмайди ва буларнинг барчаси ижтимоий адолат деб эълон килинади. Кишиларнинг минимал даражада, лекин бир текисда таъминланиб турилиши уларни идтисодий фаолликка, бинобарин, даромад топишга ундама йди, катта даромадли булиш, бойлик орттиришга хавас хам, рагбат хам бузилади. Бозор иктисодиётида эса таксимот муносабати тенгликни эмас, балки тенгснзликни келтириб чикаради ва бу иктисодиёт усишига катта стимул беради.
Бозор итисодиётидаги даромадлар теигсизлигининг икки зиддий жихати мавжуд. Тенгсизлик, биринчидан, адолатли, иккинчидан эса, адолатсиз хисобланади. Даро­мадларнинг иш кобилияти, билим, малака, махорат ва умуман салохиятга караб таксимланинишдан келиб чиккан тенгсизлик табиатан адолатли хисобланади. Яхши ишлаган ишчи ёки хизматчининг кун даромад топиши табиий, чунки у хаётий неъматларни куп ва сифатли яратгани учун уларни купрок узлаштириши керак.
Тадбиркорлик даромади булган фойданинг микдори хам ишбилармонлик кобилиятига, у берган натижага боглак булади. Ишнинг кузини билган, билимдон, тажрибаси катта тадбиркор уз фаолиятини устомонлик билан олиб бориб, яхши натижага эришади, катта фойда куради. Кат­та даромад яхши иш натижаси булганидан бу хам унум-инсоний коидалар жихатидан адолатли даромад хисобланади. Мулкдан келадиган рента, процент ва дивиденд каби мехнатдан топилган даромад хисобига жамланган мулк келтирадиган даромадлар хам умуминсоний жихатдан адолатли хисобланади. Бозор идтисодиётида адолатсиз даромадлар хам бор. Товар ёки фонд биржаларида биржа чайковчилиги юз берганда брокер ёки дилер бир неча минут давомида акция курсинииг тушиши ёки кутарилишидан миллионлар билан хисобланадигаи даромад топади. Жамиятда билим олиш, касб эгаллаш, малака ортиришга шароит булса ва иш ташласа, даромад топиш имконияти яратилади. Бинобарин, даромадларнинг табакаланиши кишилар тугма кобилиятининг ишга солиниш имколиятларига хам боглик. Даромадларнинг табакаланиши иш билаи банд булишга хам боглик, Ишсиз ва ишли кишилар даромадининг фаркланиши турган гап. Оилада данчалик куп одам иш билан банд булса, хар бир ишловчи канчалик куп пул топса, оила даромади шунчалик куп булади ёки аксиича. Даро­маддаги тафовутларни оила таркиби хам келтириб чикаради. Оилада пултопармонлар куп булса, унипг даромади хам юкори, бокимандалар куп булса, унинг даромади кам булиши аён гап. Барча турдаги даромадлар усган вазиятда даромад эгаларининг табакаланиши юз беради. Даромадларнинг тенгсизлиги ойилаларнинг жами даромади микдорини уртасидаги тафовутлашувда хам ифода этилади. Тафовутлар энг кам даромад билан энг куп даромад оралигида булади.

Даромадлар тенгсизлигининг икки томони бор. Биринчиси — бозор механизимига хос таксимот оркали кулга теккан даромад тенгсизлиги. Бу ерда сахийлик-хотамтойлик принципы иуд, аксинча бозор тан олган иш натижасига дараб таксимлаш мавжуд булиб, у кулга токкан даромад билан улчаяади. Иккинчиси — таксимотнинг тюбозор усуллари туфайли хосил булган бепул овкатланит, дам олиш, бепул ёки имтиёзли тарзда хизматлардан мандлик хар хил даражада булади. Аммо таксимлашшшг нобозор усули муайян даражада тенгликпи келтириб чикаради. Масалан, укиш, дам олиш, даволаниш ёки имти­ёзли квартира хамма белгилаш истеъмолчиларнинг хаммаси учун бир хил тарзда бепул булганидан, улар таксимотда тенгликпи хосил этади.


Таксимлашнинг бозор усули юзага кслтирган даромадлардаги тснгсизликни Рарб иктисодчплари Лоренц эгри чизиги деб аташади. Бу эгри чизик даромаддаги хисса оилалар хиссасига мое булиши ёки булмаслигнни билдиради.

Даромадларни четдан туриб тенглаштиришга интилиш ик;тисодий усишга салбий таъсир этади. Шу сабабли жамият тенгсизликни тан олади.


Тенгсизлик бор жойда камбагаллик BiyaiMMocH хамиша. мавжуд, Бозор иктисодиётига, умуман, тукчилик хос булсада, аммо ахолининг маълум катламлари камбагал хисобланади. Агар кимнппгки даромади унпнг эттг зарур минимум тирикчилик тала6-эхтиёжини кондириш учун етмаса, шу камбагал хисоблапади.
Камбагалларга давлат ва хар хил хайри-эсон фондлари хисобидан ордам берилади. Бозор иктисодиётига хос умумий яна бир коида камбагаллар сойм ва салмогиниг кискариб боришга мойиллигидир, чунки ишлаб чикариш усиши билан кам даромадли оила уртача ва куп даро-мадлилар каторидан урин олади. Мухими мехнатдан топилган даромаднинг усиши хисобланади. Иш кучи сифати, бинобарин, мехнат унумдорлиги ошиб бориши би­лан юкори даромад таъминланади,
3. Турмуш даражаси ва сифати|
Ишлаб чикаришнинг социал самарали кишилар фаровонлигида, яъни турмуш даражаси ва сифатида намоён булади. Кишилар хаётий эхтиёжларининг кондирилиш меъёри турмуш даражаси дейилади. Унинг мухим жихати нози-неъматлар истеъмоли хисобланади. Факат яратилган товарлар ва хизматларни истеъмол этиш мумкин. Шу сабабли истеъмол микдори ва таркибининг ишлаб чицариш холатига тараб шаклланиши конуний ходисадир. Аммо, бу деган суз хамиша истеъмол хажми ишлаб чикариш хажмига мос узгариб боради деган маънони билдирмайди. Ишлаб чикариш даражаси юкори булгани холда унга нисбатан истеъмол микдори кам булиши мумкин. Жамгариш ва истеъмол тескарн мутаносибликда уз-гаради, яъни жамгариш купайса, истеъмол дискаради ва аксинча, Маълумки, турмуш фаровоплиги миллий даро­маднинг хажми ва унинг таксимланитига боглик. Жамгариш микдори усгани холда истеъмол хажмининг ортиши миллий даромад катта микдорда ошганлиги натижасидир. Хулоса килсак, истеъмол хажми миллий даромаднинг микдори ва унинг турли кисмларга таксимланишига боглик,. Шу икки омилнипг турмуш даражасига таъсири турлмча бу­лади
Унинг икки гурухдан иборат узаро боглангаи курсаткичлари мавжуд. Биринчи киймат-пул курсаткич-ларию Булар жумласига иш хади, пафака, пенсия, сти­пендия микдори, оиланинг ялпи ва жон бошига хисобланган барча пул даромадлари, кишиларнинг стеъмолни кондириш учун пул харжлари, жон бошига хисобланган миллий даромад ва ундаги истеъмол фонди, ахолининг реал даромади киради. Булар орасида ахолишшг реал даромади асосийдир, чунки у истеъмолнинг хамма жихатларини узида мужаосам этувчи умумлашган, синтетик курсаткичдир. Турмуш даражаси хадидд пул даромадининг узи якка гувох була олмайди, чулки пулнинг реал дадри истеъмол товарлари нархига хам боглик. Шу сабабли реал даромад, биринчидан, пул даромадипинг миддорига, иккинчидан, даромаддан чегиридадиган хар хил содиклар ва туловларга, яъни. пул даромадияинг эгаси кулига тегадиган кисмига, учинчидан, нархнаво даражасига боглик. Реал даромад пул даромадига тугри мутаносибликда ва нархнавога тоскари мутаносибликда уз- гаради. Нархнаво катия булиб, пул даромади купайса, реал даромад хам ортади. Пул даромади узгармаган холда нарх тушса, реал даромад ортади, агар нарх ошса, у пасаяди. Шунга кура реал даромаддаги узгаришлар пул да­ромади индоксининг нарx-иаво индексига булган нисбати билан улчанади:
2 Турмуш даражасининг моддий-натурал курсаткичлари хад мавжуд. Булар жумласига жон бошига натурал улчамда озик-овкат, кийим-кечак истъмоли, бир кишига тугри келадиган уй-жой сатхи, рузгорда интлатилган энергия микдори, оиланинг узок муддат хизмат килувчи техникавый товарлар билан таъминланиши кабилар киради. Ахоли жон бошига неча кг гушт, cyт, нон, уй, гуруч, канд-шакар, мева, сабзавот, полиз махсулоти, сариёг; усимлик мойи, неча литр лиртли ёки спиртсиз ичимлик истеъмол этилиши, хар кишига неча жуфт пойафзал, неча метр газлама ва газлама хисоби.да тайёр кийим сотиб олиниши, бир оила хисобида нечта автомашина, телеви­зор, магнитофон, видеоаппаратура, музлатгич тугри келишини билдирувчи курсаткичяар турмуш даражасини ифодалайди. Аммо бу курсаткичлар турли хизматлар (укиш, даволаниш, маиший хизмат, саохат, малака ошириш ва x к.)лар истеъмолини,мухими истеъмол сифатини ифодалай олмайди. Истеъмол товарлари хилма-хил булганидан уларнинг сифатини микдор оркали ифодалаш кийин.
Даромадлар каби турмуш даражаси хам изчил табакалашади, бундай табака-катламланиш дифференциация дейилади. Табакалашув айрим кишилар, оилалар, жамоалар, худудлар ва мамлакатлараро юз беради. Табакалашув турмуш даражаси курсаткичларининг фаркланинидан иборат булиб, эхтиёжларнинг узи, ишлаб чикариш, унинг таркиби турлича булишидан келиб чикдди.
Истеъмол товарларини куплаб ишлаб чикариш тур­муш даражасини ошириш шарти. Товарлар куп ишлаб чикарилган жойда уларнинг истеъмоли хам юкори була­ди. Масалан, Ишлаб чикариш куп булганидан АКШ ва Голландияда гушт ва сут малсулотлари куп истеъмол этилади, Кипр Марокаш ва Гредияда эса цитрус махсулотлари сероб, улар оммавий истеъмол этилади.
Бозор тизимининг энг мухим хусусиятларидан бири турмуш даражасждаги тафовутнинг булишидир. Бу даромаддаги фаркдар билан изохланади, чунки нархлар бир-хил, бозор эса туйипган буяса, пулга товар топиш муаммоси булмаяди. Бозор тизимида товар топиш эмас, балки пул топиш муаммоси мавжуд булади.
Даромаднинг турлича булиши натижасида бир оила хисобига ва жон бошига тугри келадиган истеъмол фаркланади. Аммо оу фарклар умумий турмуш даражаси юкори булиб, озик-овкат муаммоси хал этилгаи шароитда юзага чикади. Ривожланган иктисодиёт шароитларида тафовутлар оммабоп товар иетеъмоли жихатидан эмас, балки замонавий янги, обруталаб товарлар истеъмоли жихатидан пайдо булади. Кишилар тураржой шароити, техникавий товарлар истеъмоли, экологии тоза озик-овкатат харид эта олиш, энг медали кийимларни харид этиш, сифатли хизматлардан бахраманд булиш, пул жамрармаларига эга булиш жихатидан бир-бирларидан фарк киладилар. Оммавий моллар ва хизматлар истеъмоли хамма учун етарли булганидан бу жабхада тафовутлар сезилмайди. Бинобарин, аралаш иктисодиётга айланаётган бозор тизимида китпилар фаровонлигидан тафовутлар янгича тус олади, Эхтиёжлардаги фарклар сакланар экан, уни кондириш имколи бир хил булмас экан, табакалашув мункаррар. Турмуш даражаси юксалишининг яна бир аломати бу оила сарф харажатларида турли-туман хизматлар хисасининг ортиб боришидир, чунки пул даромади энг зарур товарлар харидидан ортиб колади. Оила камбагал булса, замонавий хизматларни сотиб олишга курби етмайди, имкон борича узига-узи хизмат курса тади. Масалан, тайёр модадаги кийим олишга пули етмаган оила узига-узи кийим тикади. Оила бой булса, укупрок, пулли хиз­матлардан фойдаланади.
Фаровонликнинг усишини азоли кулидаги мол-мулкининг микдорига караб хам билига мумкин. Кишиларнинг пул даромадлари кундалик тирикчилик харажатларидан ортиб колиб, жамгарма хосил булиши, уни капитал сифатида ишлатилиши хам турмуш даражасини курсатади. Турмуш даражаси юкори булган шароитда ахоли кулида даромад келтирувчи когозлар — акция, облигация, сертификатлар суммаси усиб боради.
Download 115.75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling