Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

24.8. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish
Xorijiy amaliyot shuni ko‘rsatadiki, majburiy sug‘urtaning mavjudligi sug‘urtaning mamlakat iqtisodiyotiga kirib borishida asosiy omillardan biridir. Albatta, sug‘urtaning majburiy turlarini tatbiq etish respublikada sug‘urta sohasi rivojiga ko‘p jihatdan imkon yaratadi. Lekin, majburiy sug‘urta tizimini yaratishdan asosiy maqsad aholi muhtoj qatlamlarining ijtimoiy himoyasini ta’minlashdan iboratdir. Bugungi kunda majburiy sug‘urta aholining muhtoj qatlamlari uchun ijtimoiy himoyani bozor iqtisodiyoti prinsiplari asosida ta’minlovchi qulay usul hisoblanadi.
Sug‘urtaning majburiy turlari ijtimoiy himoyani bozor iqtisodiyoti sharoitida ta’minlashda qanchalik dolzarb ekanligini hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 10-apreldagi “Sug‘urta bozorini isloh qilish va yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ-618-son qarori bilan “O‘zbekiston Respublikasida sug‘urta bozorini isloh qilish va rivojlantirishning 2007-2010-yillarga mo‘ljallangan Dasturi” tasdiqlangan edi. Bu dastur respublikada sug‘urta sohasini rivojlantirish bilan bir qatorda majburiy sug‘urtaning ijtimoiy yo‘naltirilgan tizimini yaratishni ko‘zda tutadi. Bugungi kunda mamlakatimizda transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash muvaffaqiyatli amal qila boshladi.
2009-yilning 17-aprelida O‘zbekiston Respublikasining “Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi¹¹⁵. Ushbu qonunni qabul qilishdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad mehnat jarayonida
650
har bir transport vositasi bo‘yicha taqdim etadi, unga quyidagi hujjatlarning nusxalari ilova qilinadi:

1. transport vositasini boshqarishga qo‘yilgan sug‘urta qildiruvchi — jismoniy shaxsning va boshqa shaxslarning pasporti yoki boshqa shaxsini tasdiqlovchi guvohnomasi (fotosurati va ro‘yxatga olinganlik to‘g‘risidagi oxirgi yozuv qayd etilgan varaqlari);

   
   

2. transport vositasining texnik pasporti (schyot-

   
   

ma’lumotnomasi) yoki uning davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi guvohnoma (transport vositasining oldi-sotdi

(almashish, hadya qilish) shartnomasining nusxasi);

4. transport vositasini boshqarishga berilgan ishonchnoma yoxud ushbu transport vositasiga egalik huquqini tasdiqlovchi boshqa hujjat — agar majburiy sug‘urta shartnomasi transport vositasini boshqarishga faqat muayyan shaxslargina boshqarishga qo‘yilishi sharti bilan tuzilgan bo‘lsa (transport vositasini boshqarishga qo‘yilgan barcha shaxslar uchun, transport vositasi egasidan tashqari);

   
   

5. transport vositasini boshqarishga qo‘yilgan barcha shaxslarning haydovchilik guvohnomasi yoki barcha haydovchilarning transport vositasini boshqarish huquqini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar — transport vositasini boshqarishga faqat muayyan shaxslar qo‘yilishi sharti bilan majburiy sug‘urta shartnomasi tuzilgan taqdirda;

   
   

6. sug‘urta qildiruvchi — jismoniy shaxslarning sug‘urta mukofoti bo‘yicha siylov olish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar toifasiga tegishliligini tasdiqlovchi (guvohnoma, ma’lumotnomalar va shu kabilar) hujjatlar (agar bo‘lsa).

   
   

Sug‘urta qildiruvchi sug‘urtalovchiga taqdim etilayotgan ma’lumotlar va hujjatlarning to‘liqligi va haqiqiyligi uchun javobgar hisoblanadi.

Sug‘urta puli majburiy sug‘urta shartnomasida milliy valyutada ko‘rsatiladi. Majburiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mukofotining miqdori hukumat qarori bilan tasdiqlangan sug‘urta tariflariga muvofiq hisoblab chiqiladi.
Hozirgi paytda transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta summasining eng yuqori miqdori 12,0 mln. so‘mga teng qilib belgilangan. Uning 35 foizgacha bo‘lgan qismi yo‘l-transport hodisasi sodir bo‘lishi natijasida jabrlanuvchining – yuridik yoki jismoniy shaxsning mulkiga yetkazilgan zararni qoplash uchun sarflanadi.
Jabrlanuvchining mulkiga zarar yetkazilganda to‘lanadigan
summaning eng yuqori miqdori – sug‘urta summasining 35,0gacha
Sug‘urta summasi ^{miqdorga teng}
Jabrlanuvchining hayoti va sog‘ligiga zarar yetkazilganda to‘lanadigan summaning eng yuqori miqdori – sug‘urta
summasining 65,0gacha miqdorga _teng

Sug‘urta summasining 65 foizgacha bo‘lgan qismi jabrlanuvchining hayoti va sog‘ligiga yetkazilgan zararni qoplash uchun to‘lanadi. Buni yuqorida keltirilgan chizmada yaqqol ko‘rsatish mumkin.

Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta mukofotini hisoblashda tarif stavkasi quyidagilarni e’tiborga olgan holda o‘zgaradi:

1. transport vositasining turi;

   
   

2. transport vositasining yuridik yoki jismoniy shaxsga tegishli ekanligi;

   
   

3. transport vositasi harakatlanadigan (ro‘yxatga olingan) hudud;

   
   

4. oldingi davrlarda sug‘urta hodisalarining sodir bo‘lganligi yoki bo‘lmaganligi;

   
   

5. haydovchining yoshi;

   
   

6. transport vositasidan mavsumiy foydalanish;

   
   

7. haydovchining staji.

   
   

Masalan, Toshkent shahrida davlat ro‘yxatidan o‘tgan va shu hududda harakat qiladigan dvigatel hajmi 1200 kub. santimetrgacha bo‘lgan jismoniy shaxslarga tegishli yengil avtomashinalar uchun bazaviy tarif stavkasi 0,4 foizni tashkil etadi. Sug‘urta summasining eng yuqori miqdori 12,0 mln. so‘m etib belgilangan. Demak, bazaviy stavka 48,0 ming so‘mga teng. Mashina Toshkent shahrida harakat qilganligi uchun unga 1,4 koeffitsiyent qo‘llaniladi va natijada sug‘urta summasi 67,2 ming so‘mga teng bo‘ldi. Agar, haydovchining staji 5 yildan ortiq bo‘lsa, u holda unga 1,0 koeffitsiyent qo‘llaniladi, ya’ni sug‘urta mukofoti o‘zgarmasdan qoladi.

Jabrlanuvchilarga zarar yetkazilishiga olib kelgan yo‘ltransport hodisasi ishtirokchisi bo‘lgan sug‘urta qildiruvchi (fuqarolik javobgarligi majburiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalangan boshqa shaxs) mazkur hodisaning boshqa ishtirokchilari talabiga ko‘ra ularga ushbu transport vositasi egalarining fuqarolik javobgarligi sug‘urtalangan majburiy sug‘urta shartnomasi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni xabar qilishi shart.
Sug‘urta qildiruvchi (fuqarolik javobgarligi majburiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalangan boshqa shaxs) yoki uning vakolatli vakili sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganda:
-jabrlanuvchiga (uning merosxo‘rlariga yoki huquqiy vorislariga) yo‘l-transport hodisasi kunidan boshlab uch kalendar kundan kechiktirmay sug‘urta polisining nusxasini topshirishi;
-davlat yo‘l harakati xavfsizligi xizmati xodimlarining yetib kelishini kutishi, imkoni boricha yo‘l-transport hodisasi guvohlarining familiyasi va manzilini yozib olishi;
-darhol, yo‘l-transport hodisasidan keyin 72 soatdan kechiktirmay, sodir bo‘lgan hodisa haqida yozma shaklda, sug‘urta polisining nusxasini ilova qilgan holda sug‘urtalovchiga (uning filialiga) yo‘l-transport hodisasi sodir bo‘lgan joydagi va transport vositasi ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi davlat yo‘l harakati xavfsizligi xizmatiga bildirishi kerak. Bildirishnomada hodisaning xususiyati, sodir bo‘lgan payti, ko‘rilishi taxmin qilingan zararning miqdori, yo‘l-transport hodisasiga aloqador barcha shaxslarning, shu jumladan taxmin qilingan da’vogarlarning nomlari va manzillariga taalluqli axborot imkon qadar to‘liq hajmda, shuningdek“ sug‘urta qildiruvchi hodisa haqida ilk marotaba qay tarzda xabardor bo‘lganligi va sug‘urta qildiruvchining nega hodisani talabnoma bildirishga sabab bo‘lishi mumkin deb hisoblashiga oid tafsilotlar majburiy tartibda
ko‘rsatilishi kerak;
-sug‘urtalovchiga sug‘urta hodisasi munosabati bilan unga nisbatan qo‘yilayotgan barcha talablar yoki unga qarshi
649
Uy xo‘jaliklarining o‘zlari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar uy xo‘jaliklari sektorining ichida moliyaviy resurslarning harakatlanishi jarayonida vujudga keladigan munosabatlar hisoblanadi. Bu yerda ushbu jarayon hamma vaqt ham oydinlashmagan va kuchsiz tartibga solinuvchi hisoblanadi. Moliyaning bu sohasiga, jumladan, quyidagi operatsiyalarni kiritish mumkin:

1. fermer xo‘jaliklarining hamkorlikdagi maqsadli fondlari;

   
   

2. iste’mol kooperatsiyasiga xizmat ko‘rsatuvchi fondlar;

   
   

3. uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi norasmiy kredit munosabatlari;

   
   

4. uy xo‘jaliklari sektori doirasida hamkorlikdagi pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususidagi boshqa munosabatlar.

   
   

Uy xo‘jaliklarining moliyaviy institutlar bilan o‘zaro aloqalari moliyaviy munosabatlarning alohida guruhini ifodalaydi. Ularning kredit muassasalari bilan munosabatlari uy xo‘jaligi byudjeti defitsitini to‘ldirish (iste’mol krediti yordamida), bo‘sh turgan pul mablag‘larini bank hisobvaraqlariga joylashtirish yoki ularni saqlash va jamg‘arish maqsadida boshqa moliyaviy aktivlarga qo‘yish orqali namoyon bo‘ladi. Uy xo‘jaliklarining sug‘urta kompaniyalari bilan bo‘ladigan munosabatlari esa turli ko‘rinishdagi sug‘urta fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida gavdalanadi.

Moliyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon bo‘lganligi uchun uy xo‘jaliklari moliyasining mohiyati ham uning funksiyalari yordamida ifodalanadi¹³⁴. Uy xo‘jaliklari moliyasining funksiyalari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin¹³⁵:

1. taqsimlash;

   
   

2. takror ishlab chiqarish;

   
   

davlat muassasalari va notijorat tashkilotlarga maorif, sog‘liqni saqlash, uy-joy-kommunal xo‘jaligi, madaniyat va san’at sohasida taqdim etilgan moddiy imtiyozlardan iborat.

134. Bir vaqtning o‘zida shu narsani ta’kidlash kerakki, iqtisodiy adabiyotlarda uy xo‘jaliklari moliyasining funktsiyalari ayrim hollarda keng ma’noda, boshqa bir hollarda esa, tor ma’noda talqin qilinmoqda. Tor ma’noda uy xo‘jaliklari moliyasining funktsiyalari uy xo‘jaliklaridagi iqtisodiy munosabatlarda, xususan, moliyaning funktsiyalari (taqsimlash va nazorat) orqali ochib beri-layapti. Keng ma’noda esa, bu erda umuman moliyaga xos bo‘lgan funktsiyalar ajratilib ko‘rsatilishi bilan birgalikda, uy xo‘jaliklari moliyasining o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini ifodalovchi funktsiyalarga ham alohida e’tibor qaratilmoqda.

     
     

135. Bu erda uy xo‘jaliklari moliyasiga tegishli bo‘lgan funktsiyalar sonining oltitaga etkazilganligidan “Bir butun moliyaning o‘zi ikki funktsiyani bajarishi, asosan, umumiy e’tirof etilgan bir paytda, uning tarkibiy qismi bo‘lgan uy xo‘jaliklari moliyasi qanday qilib oltita funktsiyani bajarishi mumkin?” degan savol tug‘ilishi tabiiy. Jiddiy mulohaza yuritilsa, bu erda bayon etilgan uy xo‘jaligi moliyasiga tegishli bo‘lgan olti funktsiya, oxir oqibatda, moliyaga xos bo‘lgan ikki funktsiyaga borib taqalishi mumkinligini aniqlash mumkin. Shuning uchun ham “moliyaning ikki funktsiyasi” va “uy xo‘jaliklari moliyasining olti funktsiyasi” o‘rtasida keskin farqlarning bo‘lishi mumkinligini isbotlashga urinish behudaga vaqtni sarflash bilan barobardir.

     
     

672
Genuyadan Bryuggega dengiz orqali jo‘natilgan sug‘urta obyektini qayta sug‘urtalashdan iborat edi.

Yevropada XIX asrda sanoat rivojlanishi bilan qayta sug‘urtalashga bo‘lgan ehtiyojni faqat etarli moliyaviy resurslari va chet el mamlakatlarida sho‘ba korxonalari mavjud bo‘lgan sug‘urtalovchilar qondirish qobiliyatiga ega bo‘lgan. Keyinchalik fakultativ qayta sug‘urtalash shartnomalari, risklarni to‘liq yoki qisman qoplash shartnomasi ishlab chiqildi va joriy etildi. Bunday shartnoma birinchi bo‘lib 1821-yilda tuzilgan.
Qayta sug‘urta operatsiyalari XIX asrning o‘rtalarida alohida tadbirkorlik turiga aylandi. 1846-yilda Keln qayta sug‘urta jamiyati tashkil etildi. Dastlab, qayta sug‘urta sug‘urtalovchining sug‘urta shartnomalari bo‘yicha javobgarligida ishtirok etishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, o‘tgan davrlar mobaynida u tavakkalchilikni ikkilamchi taqsimlovchi kuchli mexanizmga aylandi va keng miqyosdagi turlarga hamda shakllarga ega bo‘ldi.
Qayta sug‘urta sug‘urta faoliyatini va sug‘urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi zaruriy mexanizm hisoblanadi. Ma’lumki, sug‘urta ehtimollar nazariyasiga asoslangandir. Ko‘p hollarda sug‘urta tashkilotlari to‘laqonli muvozanatlashgan risklar portfelini yaratish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Bunga sabab sug‘urtalangan obyektlar miqdori ko‘p emas yoki portfel tarkibida katta yoki xavfli risklar joylashganligidir. Bundan tashqari amaliyotdan ma’lumki, har qanday sug‘urta tashkiloti, hatto risklarni sug‘urtaga qabul qilishda ularni yaxshi o‘rganib chiqqan taqdirda ham, odatda sug‘urta shartlari turli xatarlarni qoplaganligi uchun, sug‘urtalangan obyektlarga suv toshqini, bo‘ron, zilzila kabi tabiiy ofatlar va yong‘in natijasida birdaniga zarar etishi mumkin.
Sug‘urtalovchining mablag‘lari va hatto barcha aktivlari uning sug‘urtalanuvchi oldida portfel bo‘yicha javobgarligining uncha katta qismini tashkil etmaydi, lekin yuqoridagi ko‘rsatilgan ofatlar esa uning moliyaviy holatiga katta ta’sir ko‘rsatish bilan birga, hatto inqirozga yuz tutishiga olib kelishi mumkin.
Sug‘urtaga qabul qilingan risklar bo‘yicha sug‘urta summasini tenglashtirish va sug‘urta portfeli muvozanatini ta’minlash, sug‘urtalovchining moliyaviy imkoniyatlariga asoslanib, sug‘urta summalari bo‘yicha javobgarliklarni to‘g‘ri taqsimlashda va sug‘urta operatsiyalarini moliyaviy mustahkamligini va rentabelligini ta’minlash maqsadida qayta sug‘urta tizimi tashkil etilganligini ta’kidlash kerak.
Qayta sug‘urtalash orqali sug‘urtalovchi o‘zining faoliyatiga xavf soladigan quyidagi 3 ta riskning oldini oladi: 1. Tasodifan yuzaga keladigan zararlar xavfi:

1. sug‘urta hodisasi ro‘y berishining aniqligi;

   
   

2. tabiiy ofat natijasida juda ko‘p polislar bo‘yicha bitta riskdan sug‘urtalovchi majburiyatlarining yuzaga kelishi.

   
   

2. Davr xavfi:

1. pulning qadrsizlanishi natijasida sug‘urtalovchi to‘plagan sug‘urta mukofotlarining sug‘urta qoplamasini to‘lashga

   
   

yetmasligi;

1. texnologiyaning taraqqiy etishi natijasida belgilangan sug‘urta stavkasi va sug‘urta shartlarining olingan majburiyatga to‘g‘ri kelmasligi.

   
   

3. Xatolik xavfi:

- sug‘urta ta’riflarini noto‘g‘ri hisoblash (statistika axborotlarini noto‘g‘ri talqin qilish).
Har bir sug‘urta tashkilotining maqsadi mana shu risklarning oldini olish va qayta sug‘urtalash imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanish hisoblanadi.
Qayta sug‘urtalashning iqtisodiy mohiyati sug‘urta tashkilotlari tasarrufida dastlabki tashkil etilgan jamg‘armani qayta taqsimlashdir, ya’ni bevosita sug‘urtada sug‘urtalovchi sug‘urta mukofotlari hisobidan jamg‘arma tashkil qiladi. Qayta sug‘urtalashda esa yangi jamg‘arma tashkil etilmasdan, sug‘urta kompaniyalari tashkil etgan jamg‘armani yo‘naltirish va qayta taqsimlash bilan jamg‘arma tashkil etiladi. Risklarning va jamg‘armalarning ikkilamchi taqsimlanishi, ya’ni qayta sug‘urtalash sug‘urtanuvchiga ma’lum bo‘lmasligi mumkin. Bunday qayta taqsimlanish ikkinchi darajali bo‘lib, bu jarayon sug‘urtalovchi va qayta sug‘urtalovchi o‘rtasida ro‘y beradi.
Bunday fikrlarni Kristofer Pfayffer^116, Shaxov V.V¹¹⁷, Folkner Xenke^118, U. Konkelar¹¹⁹ o‘zlarining ilmiy ishlarida ko‘rsatib o‘tganlar. Jamg‘armalarning qayta taqsimlanishi sug‘urta tashkilotlari uchun yangi sug‘urta turlarini yaratish va muhim iqtisodiy tomoniga ega: ular iqtisodiyotda aholi daromadlarining boshlang‘ich darajasini belgilab beradiki, bu holat, o‘z navbatida, iste’molning shakllanishi, ko‘lami va tarkibiy tuzilmasiga, to‘lovga layoqatli talabning shakllanishiga va nihoyat, uy xo‘jaliklari tomonidan jamg‘arish funksiyasining amalga oshirilishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Davlat va uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) va qaytarma (yana orqaga qaytariluvchi) aloqalar asosida tashkil etiladi (vujudga keladi) va ular byudjet hamda byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi munosabatlarni ifodalaydi. Uy xo‘jaliklarining daromadlari va mol-mulklari soliqqa tortilish obyekti sifatida maydonga chiqadi va demak, byudjet tizimi daromadlar bazasining tuzilmaviy elementi hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida soliqlar, pensiya tizimi, sotsial transfertlar orqali davlat moliyaviy oqimlarni uy xo‘jaliklarining turli guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlaydi. Uy xo‘jaliklari va davlat o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish jarayonida milliy daromadning ikkilamchi qayta taqsimlanishi sodir bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat uy xo‘jaliklariga tegishli bo‘lgan daromadning taqsimlanish jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilish instrumentlariga ega emas. Moliyaviy munosabatlarning bu sohasi davlat tomonidan eng kam darajada reglamentatsiya qilinadi. Buning sababi shundaki, uy xo‘jaliklari pul fondlarini shakllantirishning zarurligi, usuli va maqsadi to‘g‘risida, ularni sarflashning o‘lchami va vaqti xususida qarorlar qabul qilishda mustaqildir. Shu bilan birgalikda davlat uy xo‘jaliklariga tegishli bo‘lgan daromad va yakuniy iste’molning miqdoriga ta’sir qilishga qodir. Bu holat, jumladan, quyidagilar orqali amalga oshirilishi mumkin:

1. soliqlar yordamida tartibga solish;

   
   

2. mehnat haqini to‘lash stavkalarini o‘rnatish;

   
   

3. birinchi darajali zaruriy mahsulotlar baholarini tartibga solish;

   
   

4. imtiyozlar tizimi;

   
   

5. sog‘liqni saqlash va maorifni byudjetdan moliyalashtirish

   
   

orqali ijtimoiy ta’minotni rivojlantirish;

1. va boshqalar¹²⁰.

   
   

671