Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

7. Daromadlarni aniqlash metodiga ko‘ra:

• 
  barqaror (qat’iy) daromadli qarz majburiyatlari;
  
• 
  “suzuvchan” daromadli qarz majburiyatlari.
  

572

23-BOB. DAVLAT KREDITI

23.1. Davlat kreditining mazmun-mohiyati va funksiyalari

Davlat krediti hokimiyat va boshqaruv organlari orqali, bir tomondan, davlat va ikkinchi tomondan, jismoniy va yuridik shaxslar o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iborat bo‘lib, unda davlat qarz oluvchi, kreditor (qarz beruvchi) va kafil sifatlarida maydonga chiqadi. Bunday iqtisodiy (kredit) munosabatlar(i)ning mumtoz (klassik) shaklida davlat, odatda, mablag‘larni qarz oluvchi bo‘lib hisoblanadi.
Agar davlat yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarish va haq (to‘lov, to‘lash) asosida mablag‘larni taqdim etib, kreditor (qarz beruvchi) sanalsa, unda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan operatsiyalar hajmi ancha kamayadi (pasayadi).
Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan olingan qarzlarni uzish (qaytarish) yoki ularning boshqa majburiyatlarini bajarish javobgarligini davlat o‘z zimmasiga olgan holatda, u kafilga aylanadi. Markazlashtirilgan pul fondlarining o‘lchamiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi kredit munosabatlarining dastlabki ikki ko‘rinishidan (qarz oluvchi va kreditor) farq qilgan holda davlat tomonidan kafolatning berilishi o‘sha markazlashtirilgan pul fondining, albatta, o‘zgarishiga olib kelmasligi mumkin. Agar qarzdor o‘zining zimmasiga yuklatilgan majburiyatlar bo‘yicha to‘liq hajmda va o‘z vaqtida hisob-kitob qilishni uddalay olsa, kafil hech qanday qo‘shimcha xarajatlarni amalga oshirmaydi. Biroq amaliyotda yyetarli darajada ishonchli bo‘lgan qarz oluvchilar davlat kafolatiga muhtoj bo‘lmaydi. Ular mustaqil ravishda kredit bozoridan mablag‘larni jalb qilishga qodirdir. Odatda, davlat kafolatlari yyetarli darajada ishonchli bo‘lmagan qarz oluvchilarga nisbatan qo‘llaniladi va bu narsa shunga mos ravishda, markazlashtirilgan pul fondidan xarajatlarning o‘sishiga olib keladi.
Davlat krediti iqtisodiy kategoriya sifatida ikki ko‘rinishdagi – moliya va kredit – pul munosabatlarining o‘rtasida joylashgan bo‘lib, shunga mos ravishda, u ham moliyaga, ham kreditga tegishli bo‘lgan xususiyatlarga egadir. Moliya tizimining alohida olingan bo‘g‘ini sifatida esa davlat krediti davlatning markazlashtirilgan pul fondlarini (byudjet va byudjetdan tashqari fondlarni) shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoniga xizmat qiladi.
Kreditning bir turi sifatida davlat krediti klassik (mumtoz) moliyaviy kategoriyalardan, masalan, soliqlardan farq qiluvchi bir necha o‘ziga xos bo‘lgan quyidagi xususiyatlarga egadir:

• 
  davlat krediti soliqlarga nisbatan ixtiyoriylik xarakteriga ega. Ayrim hollarda amaliyotda, u yoki bu davlatlar tarixida bu prinsipdan chekinish va davlat zayomlarini joylashtirishda majburiylik holatlariga ham yo‘l qo‘yiladi;
  
• 
  agar soliqlar faqat bir yo‘nalishda – soliq to‘lovchilardan byudjetga yoki byudjetdan tashqari jamg‘armalarga – harakat qilsa (bunga teskari yo‘nalishdagi harakat faqat ortiqcha to‘langan yoki xato undirilgan soliqlar qaytarilayotgandagina sodir bo‘lishi mumkin), qaytaruvchanlik va haqlilik (to‘lovlilik) davlat kreditining asosini tashkil etadi. Haqiqatdan ham davlat kreditiga ma’lum bir vaqt o‘tganidan so‘ng o‘tkazilgan summa foizi bilan qaytarilishi kerak.
  

Umuman olganda, davlat krediti boshqa moliyaviy kategoriyalardan o‘zining quyidagi xarakterli xususiyatlari bilan farqlanadi:

• 
  agar bank kreditini taqdim etishda ta’minlanganlik elementi sifatida konkret boyliklar – ombordagi tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqa shunga o‘xshashlar maydonga chiqadigan bo‘lsa, davlat tomonidan mablag‘lar qarzga olinayotganda uning egaligida bo‘lgan barcha mol-mulk, ma’lum bir hududiy birlikning mulki yoki uning qandaydir bir daromadi davlat kreditining ta’minlanganlik elementi bo‘lishi mumkin;
  
• 
  Markaziy hukumat darajasida davlat krediti aniq maqsadli xaraktyerga ega bo‘lmaydi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, hokimiyatning quyi darajalarida olingan qarziy mablag‘lar aniq ifodalangan maqsadli xarakterga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan, yangi yo‘llarni va turar-joy massivlarini qurish uchun olingan qarz mablag‘lari ana shunday xaraktyerga egadir;
  
• 
  har qanday qarz oluvchi singari davlat ham mablag‘larni oldindan belgilangan muddatlarga jalb qiladi va bu muddatlar davlat kreditining aniq shartlarida o‘z ifodasini topadi.
  

beruvchilar esa fuqarolar yoki yuridik shaxslar hisoblanadi. Davlat qarzlari ixtiyoriy bo‘lib, muomalaga chiqarilgan qarzlarning shartlarini o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Davlat krediti quyidagi bir necha belgilarga ko‘ra klasssifikatsiya qilinadi:
1) emitentlar bo‘yicha:

• 
  markaziy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar;
  
• 
  hududiy boshqaruv organlari tomonidan joylashtiriladigan qarzlar;
  

2) joylashtirilish joyiga qarab:

• 
  ichki qarzlar;
  
• 
  tashqi qarzlar.
  

3) bozorda aylanishiga qarab:

• 
  bozorli qarzlar;
  
• 
  bozorsiz qarzlar.
  

Bozorli qarzlar erkin sotiladi va sotib olinadi. Ular byudjet defitsitini moliyalashtirishda asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Bozorsiz qarzlar erkin ravishda o‘z egalarini almashtirishi mumkin emas. Ular qimmatli qog‘ozlar bozorida muomalada bo‘lmaydi. Ma’lum bir investorlarni jalb qilish uchun bunday qarzlar davlat tomonidan chiqariladi va shu investorlarning o‘ziga xos bo‘lgan manfaatlariga mos keladi. Masalan, g‘arb mamlakatlarida bozorsiz davlat obligatsiyalari davlat pensiya fondlari, sug‘urta kompaniyalari va kichik investorlarning mablag‘larini jalb qilish uchun chiqariladi. 4) mablag‘larni jalb qilish muddatiga ko‘ra:

• 
  qisqa muddatli (bir yilgacha qaytarish muddati bilan);
  
• 
  o‘rta muddatli (bir yildan besh yilgacha);
  
• 
  uzoq muddatli (besh yil va undan yuqori).
  

Qisqa muddatli qarzlardan byudjet daromadlarining kelib tushishi va xarajatlarini amalga oshirishdagi qisqa muddatli uzilishlarni moliyalashtirish uchun foydalaniladi. Odatda, bunday maqsadlar uchun veksellar chiqariladi. Italiyada g‘aznachilik veksellari 3, 6, 12 oylik muddatlarda, Yaponiyada – 60 kunlik, Buyuk Britaniyada – 91 kunlik muddatlarda chiqariladi. G‘aznachilik veksellari muddatlarda ikki yilgacha bo‘lgan Germaniya bundan mustasnodir.
Ba’zi bir mamlakatlarda nisbatan uzoq muddatlar uchun mablag‘larni jalb qilishda g‘aznachilik notalaridan foydalaniladi va ular veksellarga nisbatan kamroq tarqalgandir. Italiyada bunday g‘aznachilik notalari 2-3 yillik qaytarilish muddati bilan, AQSh da –
571
Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlashning kasodga uchrashi sodir bo‘lganda davlatning kichik tadbirkorlik subyektlariga berilgan kreditlar bo‘yicha banklarga bo‘lgan qarzlarni qaytarishni o‘z zimmasiga olinishini anglatadi. Dunyoning sanoati rivojlangan ko‘plab mamlakatlarida davlat yoki yarimdavlat kompaniyalari faoliyat ko‘rsatadiki, ular milliy mahsulotlarni eksport qiluvchilarning to‘lovga qobiliyatsiz risklarini past stavkalar bo‘yicha sug‘urta qiladilar. Shu yo‘l bilan milliy mahsulotning yangi bozorlarni o‘zlashtirishi rag‘batlantiriladi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholi bandligini ta’minlashni rag‘batlantirishda hududlar byudjetlari va byudjetdan tashqari jamg‘armalari hisobidan beriladigan kreditlar katta rol o‘ynaydi. Ularning yordamida ma’lum bir mintaqalar va u yoki bu hududlar iqtisodiyoti kerakli yo‘nalishlarining yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi ta’minlanadi.
Davlat kreditining nazorat funksiyasi moliyaning nazorat funksiyasi bilan organik ravishda qo‘shilib ketgan. Lekin uning bu funksiyasi shu kategoriyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan quyidagi xarakterli belgilarga ega:

• 
  davlatning faoliyati va markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondining ahvoli bilan uzviy bog‘langan;
  
• 
  qiymatning ikki tomonlama harakatini qamrab oladi, chunki mablag‘lar olinishining qaytarilishi va tiklanishini taqozo etadi;
  
• 
  faqat moliyaviy tarkibiy tuzilmalar tomonidan emas, balki kredit institutlari tomonidan ham amalga oshiriladi.
  

Davlat kreditining nazorat funksiyasi orqali mablag‘lar maqsadli foydalanilishi, ularning qaytarilish muddatlari va foizlarning o‘z vaqtida to‘lanishi nazorat ostiga olinadi.