Ajiniyaz atindag’i nokis mamleketlik pedagogikaliq instituti

AJINIYAZ ATINDAG’I NOKIS
MAMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ
INSTITUTI
Sirtgi bolim Muzika talimi 1-basqish talabasi
Satdarova Umida
Asbap atqariwshilig’I pa’ni
boyinsha
Xaliq qosiq ha’m namalarina
O’zbetinshe jumis.
Orinlag’an: U.Satdarova
Qabillag’an: B.Seytmuratov Qaraqalpaq xaliq qosiqlari
‘’Aqsu’ngu’l, Yasha Pa’ri, Hawjar.
Reje:
1.Jan’abay palwan shayir haqqinda.
2.Aqsu’ngu’l qosig’inin’ kelip shig’iwi.
3.Yasha pariy namasi. Xawjar qosig’i.
4.Xaliq qosiqlarin taliqlaw.(analiz)
«Aqsúngúl» naması-Jańabay palwan Qaratay ulı (1890-1926). Burınǵı Ámiwdárya wálayatınıń Shımbay wezdine qaraslı
Jańabazar bolıslıǵı (házirgi Kegeyli diyarı) aymaǵında tuwılıp ósken. Jańabay shayırdıń óz babaları shetinen batır, shayır, palwan, xosh hawaz hám sheshen kisiler bolǵan eken. Zamanlaslarınıń aytıwına qaraǵanda (Jańabay shayır).
Qarmıs Dosanov «Shayır hám kompozitor» atlı maqalasında bul qosıqtıń dóreliwi tarıyxı haqqında bılayınsha jazǵan edi: Sazende xosh hawaz Jańabay Aqsúńgúldi kórgende duwtardı shertip sózi menen namasın da dúnyaǵa keltiredi. Qosıqtı birinshi márte ózi aytıp beredi, áne sonnan berli 43-44-jıldıń ataması bolıp qalsa da, (Aqsúngúl» qosıǵı xalıq awzınan túspey, eleberin aytılıp kiyatır. Bunday pikirdi shayırdıń zamanlaslarıda tastıyıqlaydı: (Beykeshimiz jigit jaratpay otırǵan eken», - dep maǵlıwmat beredi.
Hániyza Áwezjan qızı: - Sol waqıtta Jańabay palwan awılına qıdırıp kelipti. Ol shayırdı úyine mirát etedi. Jańabay palwan arıw qızdıń bul usınısı shın kewli menen qabıl aladı hám onıń aq otıwında bir kún miyman bolıp, Aqsúńgúldiń gózzal kelbetin, adamgershilik qásiyetlerin asa isenimli túrde táriypleydi:
Aqsúńgúl deydiler seniń atıńdı, Qazayaqlı derler haslı zatıńdı.
Altınǵa qaplayın aytqan gápińdi.
Múbárek jamalıń kórdim Aqsúńgúl.
Qayrawda baylanǵan eki ǵaz ediń,
Ádiwlegen bir elattıń nazı ediń, Xojamurat aqsaqaldıń qızı ediń,
Múbárek jamalıń kórdiń, Ańsúńgúl.
Eger Aqsúńgúl «Ádiwlegen bir elattıń nazı» bolsa, jańabay palwanda pútin bir xalıqtıń milliy maqtanıshı edi. Sol sebepli dáslepki ushırasqan máwritlerinde-aq olar birin-biri unatıp qaladı hám Aqsúńgúl Jańabay shayırǵa ashıqtan-ashıq óziniń kewilin bildiredi (Bir awız sózine bizdi bayladıń). Jigit óz gezeginde gá sazı, gá sózi menen hesh oylanıp otırmastan, qızǵa bılayınsha juwap qaytaradı:
Atıń - Aqsúńgúldir, aqsaqal qızı,
Aynadan tınıqdur siyneńnen júzi,
Yar etpege qabıl áyledik sizdi,
Múbárek jamalıń kórdim, Aqsúńgúl.
Tilekke qarsı, birin-biri shın júrekten súygen eki jas ózleriniń ádiwli maqset-muratına jete almay, dúnyadan ármanlı ketedi. Xalıq awızında túrlishe ańızlar aytılıp júr. Negizinen Jańabay menen Aqsúńgúldiń bir-birine bas qosa almay qalıwı, sebebide qaraqalpaq xalqınıń basınan keshirgen qayǵılı waqıyalarınıń bir kórinisi esaplanadı. Óz náwbetinde xan Jániyat penen kóli ayladırlar (túrkmenler) birigip, qaraqalpaqlarǵa topılıs jasadı. Eller ókirip jıladı. Tiri qalǵan adamlar
Ámiwdáryanıń jaǵasına-Samanbay, Nókis, Aqterek jaǵıslarına sıymay ketti. Bul urısta, dáryanıń arjaǵına ótedi. Bul qayǵılı waqıyalar xalqımızdıń tarıyxında óshpes izin qaldırdı. Aqsúńgúl menen Jańabaydıń ayanıshlı táǵdiri xalıq qosıqlarında óziniń ayqın sáwleleniwin tapqanlıǵın tómendegi qatarlardan bilemiz:
Arjaqtı soraǵan yarım xan boldı,
Atalıq, biyleri hámme jám boldı,
Berjaqqa ótkeniń, jawmıttan boldı,
Múbárek jamalıń kórdim Aqsúńgúl.
Haqıyqatında da 1916-jıldıń jazında qazayaqlı awıl jawǵa shabılıp, Xojamurat aqsaqal barlıq dúnya-múlki, súriw-súriw mallarınan ayırıladı hám Ámiwdáryanıń oń tárepine ótip, Samanbay toǵayları menen Qutańkóldiń qalıń qamısları arasında baspanalawǵa májbúr boladı, Usınday alasapıran zamanda «palapan basına, turımtay tusına ketip» Jańabay shayır menen Aqsúńgúl óz aldına qoyǵan maqsetlerine erise almay qaladı: Alla nesip salsa, «alarman», - dedim,
Wáde ettim, aylanıp kelermen dedim, Joqsa, árman menen qalarman dedim, Múbárek jamalıń kórdim Aqsúńgúl.
Jańabay palwan menen qayta jolıǵa almaǵan Aqsúńgúl Xojamurat qızı táǵdir bwyrıǵı menen ózge jigitke qaraqalpaqtıń manǵıt arısınıń Toqmaǵıt taypasınan shıqqan Qurbaniyaz Qosjan ulına turmısqa shıǵadı. Ekinshi jer júzilik urıs dáwirinde Shomanayǵa kóship keledi. Jańabay shayırdıń Aqsúńgúl qosıǵın Shımbaylı muǵallim Sársenbay Nurjan ulınıń jazıp alıp, mátiniń qaraqalpaq hám orıs tillerinde bastırıp shıǵarǵan ataqlı ilimpaz N.A.Baskakov óz miynetinde Aqsúńgúl Xojamurat qızı turanıne bliz gor. Kungrade v sele Shumanae (Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. Tom. I. M., 1951, c.136).
Atı ańızda aylanıp ketken Aqsúńgúl Xojamurat qızı 1970-jılı 73 jasında dúnyadan qayttı hám onıń jáseti Shomanay diyarınıń (A.Muwsaev) Shıntay-qazı baba qoyımshılıǵına jerlendi. Aqsu’ngu’l qosig’in sol da’wirlerden ha’zirgi da’wirge shekem xaliq awzinda ha’m jeke atqariwshiliq jollari menen atqarilip kelmekte. Bul qosiqtin’ namasi Qaraqalpaq xalqimizdin’ milliyligine, u’rip-a’detlerine sa’ykes bolip, muzikada frigiy ladinda jazilg’an.
Bul qosiqtin’ namasin Qaraqalpaqtin’ xaliq sazi Alamoynaq duwtarg’a maslastirip notag’a tu’sirgen.


«Yasha pári» Xalıq naması. Bul nama «Sayatxan-Hámra» dástanındaǵı Hámranıń ákesi ashıq Axmedtiń, balası menen Sayattıń baǵına kirip, Sayatxa ashıq bolıp aytqan qosıǵı. Múbárek gúl júziń kórdim,
Qıl súrdi basha periy. Pıraǵında xan yıǵladım, Kózim taldı yasha peri Nama dástan qosıǵınıń atı menen atalǵan.
Yasha pa’riy xaliq qosig’i bolip baqsilar ta’repinen awizdan-awizg’a aytilip ha’zirgi da’wirge shekem atqarilip kelmekte. Qaraqalpaq dástanlarında mıń-mın jıllardan beri aytılıp kiyatırgan nama, sazlar tekstiniń kórkeyiwine, súwretlew ónerinin bayıwına, ómirshenligine birden-bir tayanısh bolıp kelgenligi malim. Biraq dástanlarga sazlı obrazlardı keskin xáreketler menen sezimtal náziklikti bayan etiw, usıl baylıkları tek dástanlardıń tekstinde, atkarıw procesinde gana birge rawajlanıp kalmay, onın bir kanshası dástanlardan biygárez jasaw múmkinshiligine de iye bolıp, óz betinshe de estradalıq qosiqlar sıpatında mereke- jıyınlarda, artistlerdin búgingi kunde koncert baǵdarlamalarında atqarılıp kelmekte.



YASHA, PÁRIY
Bir koylegin bardur ala, Biri guldur biri lala,
Sóyleseyik alma banda,
Ilaya, yuz mın yasha, pariy.
Takıyandaǵı tumarına,
Ashık boldım jamalına,
Jana jettim diydarına,
Isti koyma yasha, pariy
Kel, ekeumiz banka kirsek,
Shámen baylap guller tersek,
Ta elgenshe dáuran súrsek, Ilaya, jizmın yasha, pariy.
Háwjar
Háwjar qaraqalpaq xalıq salt-dástúr qosıqlarınıń eń tásirli túrleriniń biri. Qız uzatılar waqtında, óziniń túwılıp ósken úyi menen xoshlasarda óz basına túsken hásiretlerin qosıq penen bayanlaydı. Qızdıń qasında otırғan qız-kelinshekler qosıqtıń qayırmasına xor menen qosılıp, qızdıń pikirin maqullaydı. Bunday qosıqtı qaraqalpaq tilinde háwjar deydi.
Háwjar eń dáslep ózi súymegen adamғa turmısqa shıғıp baratırғan qızdıń narazılıғınan payda bolғan bolsa da, sońғı dáwirde hár qanday turmısqa shıqqan qızlarғa háwjar aytıw dástúrge aynalg’an.

Xawjar.
Qoy suyedi balasın,
Qozım-aw dep xawjar,
Xeshnarseni kormegen Bozım-au dep xaujar. Shimildiqtin’astında
Ush' gana qız xawjar
Ishi bawrım kuydirgen Kishkene qiz xawjar.
Jilama sen jilama
Toy seniki xawjar
Toqsan basli aq orda Uy seniki xawjar.
Tekshedegi tuteni, Shan’ basıptı yar-yar. Ketetugın oyımdı Tam basıptı xawjar. Uzatkanda qızlar Oksip oksipxawjar
Qane mening qızdaǵı.
Nazim dep xaujar
Oz' atamning esigi
Jupar esik xawjar
Kirsem shıksam shashımdı Sipar esik xanjar.
Kaynatamning esigi
Shenggel esik xawjar Kirsem shıksam shashimdı Jular esik xaujar.
Torde turgan galınıng
Bir guliseng yar-yar
Atang menen enengning Bulbiliseng xawjar.
Tekshedegi katıqtı, Kim togipti yar-yar. Shiǵatuǵın singlimdi Kim sogipti xanjar.
Kazandagı katlama,
Katlanadı xawjar
Kızdı alıp jengeler
Atlanadı xanjar.
Torde turgan glemning,
Bir katısang yar-yar
Atang menen enentning Sau atısang xujar. Kara mıltık, aq mıltık, Atkan akem yar-yar. Malg’a ten’ep o’z qizin Satqan akem daujar. Uzatkanda kız jlar, oksip-oksil yar-yar Endi mening kurayday Solganım dep xaujar.
Paydalanilg’an adebiyatlar.
1.Qaraqalpaq Xaliq Qosiq ha’m sazlarinin’ tariyxi. A.Erejepov(No’kis 2018). 2.Ha’zireti Sazger. A.Alimov,
T.Adambaeva, J.Turdimuratov.(Bilim baspasi 2013)
3.https://n.ziyouz.com.https://m.vk.com.