Akademik yozuv va uni o’qitishdagi muammolar

Akademik yozuv va uni o’qitishdagi muammolar
Abdiyeva Mohinur Bozorovna
QarDU magistranti
Imniy rahbar: f.f.fn.dots.I.I.Xudoynazarov
[e-mail]
Annotatsiya. Akademik yozuv – bu o’z fikrlarini qisqa, ammo ishonchli ilmiy matn orqali ifoda etish va oqlash qobiliyatidir. Ushbu maqolada akademik yozuvning kognitiv kompetenlikni o‘stirishdagi roli haqida fikr yuritiladi.
Kalit so’zlar: akademik yozuv, svilizatsiya, ilmiy matn, tadqiqot, dissretasiya.

Inson fikrlash qobiliyatini yangi egallagan dastlabki paytlardan boshlab, u biror narsani yozishni istaydi: fikrlar, g‘oyalar, kashfiyotlar, hayajonli hikoyalar yoki qiziqarli odamlar xotirasini yozma holatda qoldiradi. Biror kishi qanday qilib to‘g‘ri gapirishni hali bilmaganida va uning tili o‘nlab tushunarsiz so‘zlardan iborat bo‘lganida ham, u allaqachon g‘orlar devorlarida hayratlanarli rang-barang va realistik rasmlarni qoldirgan. Keyinchalik, bir kishi nutq so‘zlaganida, odamlar bir-birlariga nima deyishlarini yozish juda muhim bo‘lib qoldi. Shu ehtiyoj tufayli yozuvning ilk shakllari paydo bo‘la boshladi.

Yozuv insoniyat sivilizatsiyasi tarixida oldindan aytish mumkin bo’lgan davrning boshlanishi edi. Ajdodlarning dunyo va tabiat haqidagi bilimlari avlodlarga aynan yozma asarlarda yetkazilgan. Ishonch bilan aytishimiz mumkinki, yozuv o’tmish va hozirgi kun o’rtasidagi bog’liqlikdir [5].
Akademik yozuv – akademik nutqda yozma matnlar yaratish, olingan asl bilimlarni ma’lum bir ilmiy sohaning tadqiqot mezonlari bo’yicha, janrning ma’lum bir shaklida kognitiv faoliyat predmetining o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq holda tashkil etish va ifodalash
Akademik yozuvning prototiplari so’nggi besh ming yil ichida toshdagi ierogliflardan qog’ozdagi harflarga qadar rivojlangan. Bizgacha saqlanib qolgan yozma yodgorliklarda kundalik va diniy maʼlumotlardan tashqari astronomiya va geometriyaga oid maʼlumotlar ham mavjud. Zero, bu fanlar bundan yuz yil avval paydo bo‘lmagani, balki qadimgi dunyoda mavjud bo‘lganligi hech kimga sir emas. Toshlar yoki gipsli planshetlarga yozilgan birinchi ilmiy ma’lumotlar faqat odamlarning maxsus doirasi uchun mo’ljallangan edi va yozib olish uchun ishlatilgan qadimgi tillar endi o’lik deb hisoblanadi.
Har bir sivilizatsiya tarixda yozma iz qoldirgan. Shunday qilib, qadimgi Rim lotin tili turli xil akademik yozma materiallar tiliga aylandi. Ammo vaqt o’tishi bilan mustamlaka mamlakatlari tomonidan targ’ib qilingan xalqaro aloqa tillarining kombinatsiyasi paydo bo’ldi. Buning ajablanarli joyi yo’q, chunki dunyo uzluksiz muloqot jarayonida edi va aloqa va tushunish nuqtalarini topish kerak edi.
Akademik matn – o‘z fikrini aniq, ishonchli, tartibli, oson o‘qiladigan ilmiy matnda ifodalash va asoslashdir. Matn ochiq va tushunarli bo’lishi kerak, taqdimot uslubi esa ilmiy bo’lishi kerak. Akademik matn yozish uchun muallif ikkala lingvistik kompetensiyaga ham ega bo‘lishi kerak – gap, paragraf, matn darajasida so‘z va iboralarni iboralar bilan ifodalay olish, lingvistik vositalardan foydalangan holda fikrlarni so‘zlash; metallingvistik kompetensiyalar – mantiqiy fikrlash, tahlil qila olish, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish.
Akademik yozuv qoidalariga muvofiq tuzilgan va yozilgan matn har bir strukturaviy element aniq belgilangan modellarga muvofiq qurilgan [2].
Standart strukturaviy va semantik bloklar, leksik va grammatik qismlar, o’z fikringizni ifodalash va bahslash, dalillarni tushuntirish va dalillarni mantiqiy qurishda foydalanish kerak bo’lgan stilistik xususiyatlar mavjud. Aynan mana shu standart nutq bloklari fikrlash va o’z mulohazalarini taqdim etish standartlarini belgilaydi. Akademik matnda bunday standartlashtirish mavjud bo’lganda, tadqiqotchining o’ziga xos uslubini, mualliflik uslubini va mualliflik shaxsini rivojlantirish vazifasi keskindir.
Akademik matnlar kalit so‘zlarning tarkibiga ko‘ra ham farqlanadi. Shunday qilib, akademik yozuvda kalit so’zlarni 6 ta so’z yoki birikmalar qatori sifatida ko’rsatish odatiy holdir va kalit so’zlar maqolaning sarlavhasi, referatı va matnida ishlatilganidan farq qilishi mumkin. Bu maqolada qo’llanilganlarga nisbatan terminologik parafrazlar yoki umumlashtiruvchi tushunchalar bo’lishi mumkin, ammo ular ishda muhokama qilinadigan narsalarni aniq aks ettirishi kerak.
Agar umuman akademik yozuvning xalqaro standartlari haqida gapiradigan bo’lsak, shuni ta’kidlash kerakki, bunday matnlarda “muallif (asarlar, maqolalar)” kabi birinchi shaxs olmoshlari va leksemalardan foydalanish taqiqlanadi. Buning sababi shundaki, bunday matnda asosiy narsa muallif emas, balki matnning o’zi bo’lishi kerak [4].
To’g’ri va standartlashtirilgan akademik matn juda qisqa paragraflardan iborat bo’lishi kerak. Ideal paragraf bitta tezisni o’z ichiga oladi. Uni shakllantirish uchun kirish fikrni shakllantirish uchun kamida uchta jumla kerak, so’ngra hukm va xulosa uchun dalillar bilan asosiy g’oya. Yangi tezis yangi paragrafni tashkil qiladi. Har bir tezis oldingi va keyingilari bilan bog’langan bo’lishi kerak, shuning uchun paragraflar mantiqiy ravishda bog’lanishi kerak.Rus amaliyotida akademik yozuvdan foydalanishda ba’zi muammolar mavjud, chunki dastlab akademik yozuv an’analari XX asrning ikkinchi yarmidan chet ellarda, boshqa ijtimoiy-madaniy muhitda, boshqa ruhiy munosabatlarda, uslubiy va didaktik jihatdan tan olingan. Modellar. Akademik yozuv tarixi va uning modellari Rossiya universitetlarining aksariyat o’qituvchilariga ma’lum emas.Shuningdek, rus ilmiy va ijtimoiy-madaniy muhitida akademik yozish tajribasidan keng foydalanilmaydi, bu Rossiya fan va ta’limini xalqarolashtirish uchun etarli bo’ladi. Ta’kidlash joizki, ilmiy matnni zamonaviy xalqaro talablarga muvofiq yaratish uslublari va texnologiyalarini targ’ib qilish bo’yicha ma’lum faoliyat mavjud, ammo u juda mahalliy, ichki, tizimsiz xususiyatga ega [2].
Ilmiy matn yozish qobiliyati hayot davomida rivojlanadi va yaxshilanadi. O‘z xabaringizni notanish o‘quvchiga aniq va ishonarli matn shaklida yetkazish qobiliyati faqat amaliyot bilan birga keladi, shuningdek, har bir yangi matn murakkab ish natijasidir. Shu sababdan ushbu qo‘llanma “Akademik yozuv: matn yaratish usullari” deb nomlanadi.
Akademik yozish – bu murakkab va ko‘p qirrali ko‘nikmalar bo‘lib, bugungi kunda butun dunyoda universitetda muvaffaqiyatli o‘qish uchun zarur bo‘lgan barcha boshqa ko‘nikmalarga nisbatan eng muhimi sifatida tan olinadi. Ushbu ko‘nikmalar bo‘limi nafaqat lingvistik (lingvistik, sintaktik va stilistik) balki, birinchi navbatda mantiq, tahlil, tanqidiy fikrlash, obyektivlik va boshqa g‘oyalar va boshqa odamlarning matnlariga hurmat kabi metallingvistik kompetensiyalarni o‘z ichiga oladi. Bu ko‘nikmalar ko‘pincha talabalarimiz va yosh mutaxassislarimiz uchun yetishmaydi.
Shunga qaramay, O‘zbekistonda akademik yozuv endigina shakllana boshladi. Biz fan bo‘yicha uni o‘rgatishga majbur bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlamaymiz va o‘zbek tilida so‘zlashuvchilar uchun akademik yozuvlar bo‘yicha darsliklar deyarli yo‘q. Shunga qaramay, yozuvning fan sifatida shakllanishi masalasi allaqachon tayyorlangan. Mamlakatda tobora ko‘proq mazmunli muhokamalar olib borilayotgani va fan bo‘yicha xorijiy mutaxassislarning ularga bo‘lgan qiziqishi tobora ortib borayotgani ushbu muhim an’anaviy fan asoslarini joriy etish vaqti kelganidan dalolat beradi. Tegishli dasturlar va kurslarni ishlab chiqish, Rossiya, Yevropa, Avstraliya va boshqa xalqlar talabalariga yordam beradiganlarga o‘xshash yozish markazlarini ochish talab etiladi. O‘zbekistonda ham kelajak uchun bugungi kunda biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, bu narsa jadal rivojlanmoqda.
Bu muqarrarlikni bugungi kunda akademik va ilmiy jamoatchilikning barcha vakillari his qilmoqda. Uni O‘zbekiston ilm-fani va ta’limning xalqarolashuvi va ochiqligi tarafdorlari, universitet professorlari, ilg‘or olimlar va ilmiy nashrlar muharrirlari kutib olishadi. Biroq, akademik yozuv atrofidagi davra suhbatlari va muhokamalar natijalari shuni ko‘rsatadiki, bir ovozdan akademik yozuvni ta’limga intizom sifatida kiritish zarurligini e’tirof etgan bo‘lsa-da, ularning ishtirokchilari ko‘pincha akademik yozuv nima, uni qanday va kim berishi kerakligi haqida kelishmaydi.
Bunday qiyin vaziyatda mazkur ish murakkab va noaniq maqsadlarni ko‘zlaydi. U aqliy ravishda talabalarni akademik yozishning xalqaro tizimining asosiy tamoyillari bilan tanishtiradi va tahlil hamda sintez orqali ularni o‘z amaliyotiga qo‘shishga yordam beradi. Biz ushbu ishimizda ilmiy matn qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi odatiy, ba’zan chuqur ildiz otgan g‘oyalarni chetga surib, tor intizomli, mantiqiy va sog‘lom fikr nuqtai nazaridan, ba’zan esa shunchaki yolg‘on akademik an’analardan xalos bo‘lish, yangi fanga xolis nuqtai nazardan qarash zarurligi haqida fikr yuritamiz.
Talabalarga, izlanuvchilarga, mustaqil tadqiqotchilarga buni amalga oshirishning eng oson g‘oya va an’analarga ko‘nikish bo‘ladi. Ular hali ilmiy matnlarni yozishni o‘rganmaganlar, bu qiziqarli va umuman zerikarsiz bo‘lishi mumkinligini bilishmaydi. Talabalardan tashqari, ushbu dissretatsiyaning adresatlari turli fanlarning o‘qituvchilari bo‘lib, ular soxta akademik an’analar va mahalliy byurokratik to‘siqlarni yengib o‘tishga intilishadi. Bunday repetitorlar akademik yozuv repetitorlari rolini o‘z zimmalariga olish orqali yangi fanning birinchilari bo‘lishlari mumkin. Bilim berishni boshlagandan so‘ng, ular o‘zlari uchun intuitiv ravishda ishlab chiqqan foydali amaliyotlarni tushunadilar va ehtimol tizimlashtiradilar. Hozirgacha ular o‘zlari uchun unchalik tushunarsiz bo‘lgan savollarga javob topadilar. Natijada repetitorlarning o‘zlari xalqaro standartlarga muvofiq yozishni o‘rganadilar va akademik yozishni fan sifatida o‘qitish tajribasini O‘zbekiston va xorijdagi hamkasblari bilan teng ravishda baham ko‘rishlari mumkin bo‘ladi.
Agar Akademik yozuv o’qitish yuzasidan qo’llanma tayyorlansa, qo’llanma ma’lum darajada o‘zi o‘qimagan va oliy ta’lim tizimida ishlamasa ham, o‘zbek ilm-fanini xalqaro miqyosda olib borish va atrofdagi dunyo millionlab odamlar uchun ochiq bo‘lishidan manfaatdor bo‘lganlarning barchasiga qaratilgan. Bular ilmiy muassasalar rahbarlari, olimlar va tadqiqotchilar, siyosatchilar hamda ilmiy nashrlar muharrirlaridir. Albatta, biz ularni talabalar va o‘qituvchilar bilan bir xil darslik foydalanuvchilari deb hisoblay olmaymiz, ammo akademik yozuv fanlarini rivojlantirishda ularning ishtiroki juda muhimdir.
Aytish kerakki, Akademik yozishning tizimlashtirilgan bilimlari va ko‘nikmalari barcha tadqiqotchilar uchun o‘zlarining shaxsiy bilimlarini shakllantiradigan, fan bo‘yicha ilmiy tajribani rivojlantiradigan, o‘z tadqiqotlarini amalga oshiradigan va pirovardida bularning barchasini hamkasblar muhokamasi uchun ilmiy matn shaklida taqdim etadigan umumiy asosdir.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida “ritorika va kompozitsiya” deb nomlangan akademik yozuv va uning yuqori bosqichi barcha fanlar o‘qituvchilariga o‘quvchilarning o‘z fikrlarini shakllantirish hamda o‘z dalillarini yaratish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradigan ilmiy fan, bularning barchasini juda yuqori darajada tashkil etadi. Aniq matn shakli ... So‘nggi o‘n yilliklarda ushbu fanning jadal rivojlanishi uni ko‘plab xorijiy universitet dasturlarining asosiga aylantirdi va bugungi kunda u eng dinamik rivojlanayotgan tadqiqot yo‘nalishlaridan biridir.
Afsuski, O‘zbekistonda “akademik yozuv” tushunchasi ko‘pincha undan juda farq qiladigan ko‘proq tanish belgilar tushunchalar bilan aralashib ketgan. “Tadqiqot kompetetsiyalari”, “ilmiy ish metodikasi”, “matnni nutq tahlili”, “nutq madaniyati” yoki hatto “o‘zbek tili”. Bunday qarama-qarshiliklarning oldini olish, o‘qituvchi va talabalarga akademik yozuv fanni fan sifatida tushunish va uning afzalliklarini aniqlashga ko‘maklashish maqsadida darsliklar yaratish rus, ingliz tilidagi ilmiy va o‘quv-uslubiy adabiyotlar asosida yaratilmoqda.
Bugungi kunda yozish qiziqarli yo‘nalishda rivojlanayotgani qiziq. Har qanday til vakillari uchun ma’lum bir fikrni ifoda etish zarur bo‘lsa, biz yana piktogrammalarga qaytamiz. Yo‘l belgilari, kiyim yorliqlaridagi yorliqlar («dazmollamang», «30 daraja yuving» va boshqalar) yoki xalqaro aeroportdagi belgilar nima? Xalqaro aloqaga bo‘lgan ehtiyoj ideografik yozuvga qaytish zarurligini taqozo etadi. Ammo, Xudoga shukur, har doim ham chiroyli emas. $ Belgisi nimani anglatishini hammamiz bilamiz. Bu ideogramma, belgi, dollarning bevosita tasviri emas.
Shubhasiz, yozuvning rivojlanishi davom etadi. Hech shubha yo‘qki, bu voqea tugamagan – u hali ham bizning e’tiborimizga ko‘plab