Aktsionerlik jamiyatlarida pul mablag’lari hisobi

1. Aktsionerlik jamiyatlarida pul mablagʻlari hisobi nazariy va meyoriy asoslari.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida naqd pulsiz hisob kitoblardan samarali foydalanish korxonalar iqtisodiyotining barkaror rivojlanishining ta`minlovchi asosiy omillaridan biridir. Chunki korxonalar faoliyatining uzluksiz davom etishini ta`minlash uchun zarur ishlab chiqarish zaxiralari va mexnat vositalari sotib olish, davlat budjetidan tashkari fondlar uchun tulovlarni amalga oshirish uchun ma`lum mikdorda naqd pulsiz hisob kitoblar talab kilinadi. Shuning uchun xam korxonalar mavjud pul mablag`larini yukorida kursatilgan maksadlarga sarflashda iqtisodiy jixatdan manfaatli va tejamli bulgan xamda korxonaga uz mablag`laridan ratsional foydalanish imkonini berishni birinchi navbatda hisobga olish zarur. Yukoridagi fikr va muloxazalar ushbu mavzuning dolzarbligini belgilab beradi va bozor munosabatlari sharoitida korxonalarning pul mablag`lari va ularning xarajati tugrisidagi boshqaruv apparati uchun zarur ma`lumotlarni buxgalteriya shakllantirish masalalarini urgatadi.

Ma`lumki, iqtisodiyotni rivojlanishing barcha boskichlarida naqd pulsiz hisob kitoblar aloxida axamiyatga ega bulgan va ularni hisobga olish tartibi usha davrdagi iqtisodiyotning rivojlanishi darajasidan kelib chiqkan. Chunki xar kanday boskichda iqtisodiyotning rivojlanishi u yoki bu modeliga amal qilgan va uning ajralmas qismi sifatida esa buxgalteriya hisobi ishtirok etgan. Taraqqiyotning yuqori pogonasiga kutarilish esa xar doim iqtisodiyot fanlarining, chunonchi buxgalteriya hisobining rivojlanishi xam belgilab bergan va ular xam ta`sir etgan. Bozor munosabatlarining shakllanishi va uning chukurlashuvi naqd pulsiz hisob kitoblar hisobining uslubiy asoslari va ularning xarakatini ifodalovchi kursatkichlarning sifat jixatidan uzgarishini talab kilmokda. Shuning uchun xam naqd pulsiz hisob kitoblarning hisobini tartibga soluvchi konuniy va me`yoriy hujjatlarni tubdan kayta kurib chiqishni talab kildi. Shu asosda Respublikamizda naqd pulsiz hisob kitoblar hisobini tartibga soluvchi konuniy va me`yoriy hujjatlar oxirgi yillarda bozor iqtisodiyoti talablaridan kelab chiqkan xolda ishlab chiqildi va bu buxgalteriya hisobining uslubiy asoslarini tula islox kilinishini ta`minlay olmaydi. Chunki asosiy e`tibor tashki foydalanuvchilarni kiziktiradigan kursatgichlarni ishlab chiqishga karatildi va bu borada ancha muvaffakiyatlarga xam erishildi. Tugrirogi naqd pulsiz hisob kitoblarni xalkaro andoza talablariga ancha yakinlashtiradi va ularni hisoblash uchun zarur ma`lumotlar bilan ta`minlovchi buxgalteriya hisobi esa eskicha qolaveradi.
Korxona amalga oshiradigan xar kanday faoliyat turi pul mablag`larini talab kiladi. Korxona pul mablag`lari asosida maxsulot, ish va xizmatlarni sotishdan, shuningdek kimmatbaxo kogozlarni va mol mulkni sotishdan kelib tushadi. Yangi tashkil bulayotgan korxonalarga esa tasvirchilar ustav kapitalini shakllantirish uchun bankdagi hisoblash schyotiga naqd pul topshirishi yoki utkazib berish (yuridik shaxslar) mumkin.
Korxona uziga tegishli bulgan pul mablag`larini uzining asosiy va qo`shimcha faoliyatni rivojlantirish, tovar moddiy kiymatliklarini sotib olish, ishchi va xizmatchilarga ish xaki tulash, kapital kuyilmalarni (ishlab chiqarish va madaniy-maishiy obyektlarni kurish, avtomobillar, traktorlar va boshqa asosiy vositalarni sotib olish, kup yillik mevali va manzarali daraxtlarni utkazish va ustirish, shuningdek asosiy podani tashkil kilish) uzlashtirish va davlat budjeti va budjetdan tashkari fondlarga va boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga kursatgan xizmatlari uchun xujalik subyektlarining faoliyatini tartibga soluvchi konu-niyatlar va meyeriy hujjatlarda kilinmagan maksadlarga sarflash mumkin.
"Yuridik shaxslarning kassa muammolarini yuritish koidalari"da barcha yuridik shaxslar kuyidagilarga amal kilishi shart:
mulkchilik shaklidan kat`iy nazar pul mablag`larini bank muassasalarida saklashlari shart;
yuridik shaxslar urtasidagi, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fukarolar ishtirokidagi hisoblashlar fakat bank muassasalari orkali hisob-kitoblarning naqd pulsiz shaklida amalga oshirilishi zarur;
bank muassasasidan olingan naqd pullar kaysi maksadlar uchun olingan bulsa, usha maksadlarga sarflanishi mumkin;
tashkilot uz kassasida fakat bank muassasasi raxbari tomonidan tashkilot raxbari bilan kelishilgan xolda belgilangan limit chegarasida saklashi mumkin;
tashkilot uz kassasida limitdan ortikcha naqd pullarni fakat mexnat xaki, stipendiya, mukofot, nafaka berish vaktida 3 kun muddatda saklashi mumkin;
savdo va xizmat kursatish soxalaridan kelib tushgan tushumlarni mexnat xaki, pensiya va nafakalarni tulash uchun sarflash takiklangan;
xizmat safarlari uchun beriladigan pul kiymati usha xududda belgilangan sarf-xarajatlar me`yorida bulishi zarur;
sarflanmagan naqd pullar tashkilot kassasiga 3 kun ichida kaytarilishi shart va naqd pul olgan hisobdor shaxs buxgalteriyaga avans hisoboti topshirishi shart.
Pul mablag`larining saklanishi va ularning tugri foydalanish javobgarligi korxona raxbari va buxgalteriga yuklatiladi. Ular kassa va bank muammolari koidalariga rioya kilishi va ularni belgilangan kat`iy tartibda tugri rasmiylashtirishlari zarur. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bulganligi uchun korxona mablag`lari bir vaktning uzida aylanishning barcha boskichida bulishi mumkin, bunda pul mablag`lari korxona iqtisodiyotida aloxida axamiyatga ega. Chunki ishlab chiqarish jarayonining barcha boskichlari ta`minotchi ishlab chiqarish va sotish boskichlarida pul mablag`lari u yoki bu mikdorda sarflanadi. Shuning uchun xam korxonada doimo ma`lum mikdorda pul mablag`larini bulishi takazo etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning moliyaviy barkarorligi kup jixatdan ularning tulov kobiliyatiga boglikdir. Ma`lumki, tulov kobiliyatining mazmuni eng avvalo bush pul mablag`larining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Chunki pul mablag`lari eng yukori likvidlikka ega bulgan aktivlar hisoblanadi. Shuning uchun xam korxonalarda mavjud bulgan bush pul mablag`laridan samarali foydalanish uchun ularni oborotga kiritish aloxida axamiyatga ega. Umuman, korxonalarning pul mablag`larining asosiy vazifalari kuyidagilardan iborat:
1. Pul kiymat oʻlchovi boʻlib- bu tovarning ma`lum kiymatidagi pul summasiga tengligini kursatadi va tovar kiymatining mikdori hisoblanadi. Pulda ifodalangan tovar kiymatining baxosi hisoblanadi. Kiymat ulchovi vazifasi asosan baxo orkali amalga oshiriladi. Uning yordami bilan korxona ishlab chiqkan tovarning kiymati bozor yoki preyskurant (shartnoma) baxosi uchun asos buladi va mamlakatning milliy valyutasida va uning boshqa mamlakatlar valyutalariga tenglashtirilgan xolda aks ettiriladi.
2. Korxonalarning pul mablag`lari muomala jarayonida ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bulgan resurslarni sotib olish va kursatilgan xizmat va bajarilgan ish xajmlari uchun tulov vositasi hisoblanadi. Pulga korxona xamma zarur resurslarni sotib olish va barcha tulovlarni amalga oshirishi mumkin. U xujalik subyektlari urtasidagi barcha hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi universal ulchovdir.
3. Pul jamgarish vositasini bajarganda boylik tuplashga xizmat kiladi. Albatta, pul boylikning asosiy shakli, lekin uning yagona shakli emas, ammo pul boylik tuplashning eng kulay vositasi hisoblanadi. Ammo buning uchun pul kadrli bulishi kerak. Respublikamizning milliy valyutasini kadrli bulishini ta`minlash mamlakatimizning eng asosiy iqtisodiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ushbu masala buyicha mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov shunday deb ta`kidlagan edi: "Kachon milliy valyuta kuchli va obruli bulsa, iqtisodiyot ushandagina mukammal buladi". Korxonalarning bankdagi hisoblashish schyoti va valyuta schyotlarida saklanayetgan pul mablag`lari mamlakatimiz iqtisodiyotining poydevorini mustaxkamlashga xizmat kiladi. Chunki ular banklarni aktiv operatsiyalarini jonlantirilishini ta`minlaydi, milliy va chet el valyutalarining ishlab chiqarish jarayonidagi aylanishini ta`minlaydi va u bunda birdaniga ikkita muxim vazifani bajaradi. Birinchidan, korxonalarning ishlab chiqarish jarayoniga jalb kilish yuli bilan pulning aylanishini ta`minlaydi va milliy valyuta hisobiga yaratilayotgan yalpi ichki maxsulot va yalpi milliy daromadni usishini ta`minlaydi. Ikkinchidan esa, korxonaning hisoblashish va valyuta schyotlari pul mablag`larini ishlab chiqarish jarayoniga jalb kilganligi uchun bank uz mijozlariga xam ma`lum mikdorda xak tulaydi.
Shunday kilib, pulning birinchi vazifasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat kilsa, ikkinchi vazifasi esa korxonalarga ma`lum mikdorda daromad keltiradi. Pul tulov vazifasini xam bajaradi. Bunda pul korxona mol yuboruvchilar, pudratchilar va boshqa izmat kursatvuchi xujalik subyektlariga va davlat budjeti va budjetdan tashkari fondlarga bulgan karz majburiyatlarini bajaradi. Pul mablag`larining korxona iqtisodiyotida tutgan o`rni uning asosiy vazifalarini bajarish uchun buxgalteriya hisobi boshqaruv apparatini tegishli ma`lumotlar tuplami bilan ta`imnlanishi zarur. Buning uchun esa pul mablag`lari hisobining oldida kuyidagi asosiy vazifalar turadi:
• korxonaning pul mablag`larini samarali boshqarish uchun zarur ma`lumotlar iblan ta`minlash;
• tulov va hisob-kitoblarni pul muomalalarini tartibga soluvchi meyeriy hujjatlarda kursatilgan tartiblarga rioya kilgan xolda uz vaktida amalga oshirish;
• hisob registrlarida pul mablag`larini naqdligi va xarakatlarini uz vaktida aks ettirish, chunki pul mablag`larining xarakati korxonaning faollik darajasining asosiy kursatkichlaridan biridir.
• pul mablag`larining belgilangan maksadlarga sarflanishi, smeta va limitlarga amal kilishini nazorat kilish;
• pul mablag`larining inventarizatsiyasini belgilangan muddatlarda utkazishini ta`minlash va uzaro hisob-kitoblar, muddati utgan debitorlik va kreditorlik karzlarini tulanishini nazorat kilish;
• kassadagi, hisoblashish, valyuta va bankdagi boshqa schyotlarda saklanayetgan pul mablag`larining saklanishining nazoratini ta`minlash;
• pul resurslarining xarakat okimini prognozlash va optimizatsiya kilish buyicha tegishli boshqaruv karorlarini kabul kilish.
Ushbu masalalarning muvaffakiyatli bajarilishi korxonaning pul mablag`laridan samarali foydalanishni ta`minlovchi boshqaruv karorlarini kabul kilish imkoniyatini yaratadi. Albatta, yukoridagi vazifalarni bajarish uchun pul mablag`larining buxgalteriya hisobini tugri tashkil kilish zarur buladi. Buning uchun esa korxonalarda mavjud mablag`larni turkumlash aloxida axamiyatga egadir.