Akustik tomoni- bunda tovushning balandligi, tezligi, miqdori, kuchi, tembri tushuniladi Fizika

AYRIM SO’ZLARNING URG’USIGA XOS XUSUSIYATLAR

1.Bir bo’ginli so’zlarda urg’u odatda bo’lmaydi, chunki urg’u bo’lishi uchun bir bo’g’in boshqalarga nisbattan kuchliroq ohang bilan aytilish kerak, ammo qator undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlarda urg’u bo’ladi. M: A`sr – asi`r, A`zm – Azi`m kabi so’zlarda urg’u boladi, chunki talaffuzda qator undoshlar orasida qisqa unli orttirilishi mumkin.
2.Fonetik usul bilan hosil bo’lgan kuchaytirma urg’u birinchi bo’g’inda bo’ladi. M: Qizi`l – qi`p-qizil, yumalo`q – yu`m-yumaloq
3.Alla, har, hech elementlari bilan hosil bo’lgan olmosh va ravishlarda ham urg’u birinchi bo’g’inda bo’ladi. M: a`llakim, a`llamahal, he`ch vaqt, he`ch kim, ha`r qachon, ha`r vaqt 4.Qo’shma so’zlar odatda bitta bosh urg’uga ega bo’ladi. M: Kattaqo’rg’o`n, kungaboqa`r, ertapisha`r 5.Juft va takroriy so’zlarda esa har bir component o’zining alohida urg’usiga ega bo’ladi. M:
qozo`n-tovo`q, qovu`n-tarvu`z, bala`nd-bala`nd

URG’U QABUL QILMAYDIGAN QO’SHIMCHALAR

1.-ma bo’lishsizlik qo’shimchasi urgu qabul qilmaydi. M: bo`rma, ishla`ma, o’qi`ma
2.Sonning ma’no turlarini hosil qiluvchi –ta, -tacha qo’shimchalari urg’u olmaydi. M: o’`nta, be`shtacha
3.O’xshatish ma’nosini bildiruvchi -dek, -day, -cha qo’shimchalari ham urg’u qabul qilmaydi. M: shamo`ldek, se`nday, yigi`tcha
4.-man, -san, -miz, -siz, (-dir) – shaxs son qo’shimchalari va bog’lamalar ham urg’u qabul qilmaydi. M: o’qi`yman, o’quvchi`man, o’qi`ysan, o’quvchi`san, boyli`kdir. Shaxs son qo’shimchalari fe’lning munosobat shakllari, chunki fe’l asosiga qo’shilyapti. Affiks bog’lamalar ismlarni kesmga xoslovchi shakllar, ismlarning munosabat shakllari hisoblanadi, chunki ism asosiga qo’shilyapti.

5. 
   Afiks yuklamalari ya’ni –ma, -chi, -oq,-yoq,-a, -ya –u, -yu, -ku,-da, -gina, -dir kabilar ham urg’u olmaydi. M: o’qidi`ngmi, se`n-chi, o’qiga`n-ku
   
6. 
   Rus tili ta’sirida tilimizga kirib kelgan. –ov,-ova, -yev,-yeva, -ovna, -vich kabi shakllar ham urg’u qabul qilmaydi. Raxi`mov, Raxi`mova, Raxi`movna
   
7. 
   Sof ko’makchilar ham urg’u qabul qilmaydi. M: se`n bilan, opa`m uchun, me`n kabi bunda urg’u ko’makchi bilan birga kelgan mustaqil so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. Se’n-la,se’nila
   

ESLATMA:
- larcha qo’shimchasi so’z yasovchi va sonning lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalari hisoblanadi. Bu qo’shimcha urg’u qabul qiladi ammo urg’u qo’shimchaning birinchi bo’g’inida bo’ladi. M: qahramonla`rcha, o’rtoqla`rcha-so’z yasovchilar, yuzla`rcha, mingla`rcha-lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha