Аl вukhari university nodavlat oliy ta’lim muassasasi

Isbotlash usuli (demonstratsiya) bilan bog‘liq xatolar.

1.«YOlg‘on (soxta) isbotlash». Agar tezis uni isbotlash uchun keltirilgan argumentlardan bevosita kelib chiqmasa, mantiqiy xatoga yo‘l qo‘yiladi. Bunda tezisga aloqador bo‘lmagan argumentlarga asoslaniladi. Masalan, «A shaxs yomon odam», degan tezis «Tunda yomon odamlargina ko‘chada yuradi», «A shaxs ko‘chada tunda yuribdi» degan argumentlar bilan asoslansa, fikr yuzaki (soxta) isbotlangan bo‘ladi.
2.SHartlangan fikrdan shartlanmagan fikrga o‘tish. Muayyan vaqt, munosabat doirasida chin bo‘lgan (shartlangan) fikrni, doimiy, o‘zgarmas chin fikr deb qabul qilish natijasida mantiqiy xatoga yo‘l qo‘yiladi.
3.Xulosa chiqarish qoidalarining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xatolar.
2. Argumentlashning strategiyasi va taktikasi. Fikrni asoslashda uchraydigan xatolar.
Argumentlashning strategiyasi – argumentlashning maqsadi bo‘lib, ishontirish, g‘alaba qozonish, kelishish, echimni topish, o‘ziga nisbatan ishonchni mustahkamlash va shu kabilarda namoyon bo‘ldi. Mantiq qonunlari, isbotlovchi muhokama yuritish argumentlashning strategik prinsiplari hisoblanadi. Konkret vaziyatga mos bo‘lgan kommunikativ modelni tanlash ham argumentlashning strategiyasiga kiradi. Argumentlashning strategiyasi ishtirokchilarning maqsadi orqali aniqlanadi. SHunga ko‘ra haqiqatga, ishonchni shakillantirishga, g‘alabaga va kelishuvga qaratilgan strategiyalarni farqlash mumkin. Bazan bu strategiyalar birlashib ketishi kuzatiladi.
Argumentlash strategiyasi maruza, suhbat, dialog, bahs-munozara, yozma argumentlash, o‘zi uchun argumentlashda turli xil bo‘ladi. Argumentlash strategiyasini belgilab olganda argumentlovchi dalillar asosiy va qo‘shimcha turlarga ajratiladi, asosiy dalillar etarli bo‘lmasa qo‘shimchalaridan foydalanish yoki asosiy dalillar etarli bo‘lsa, qo‘shimchalarini qo‘llamaslik rejalashtiriladi.
Argumentlashning taktikasi deb, argumentlarni eng unumli qo‘llash usuli; raqibning qarshi argumentlariga munosabat shakli; argumentlashning strategik maqsadlariga erishish uchun qo‘llaniladigan usul va vositalar majmuiga aytiladi. Argumentlashning taktikasi turli usullarni o‘z ichiga oladi:

• 
  argumentlarni tanqid qilish. ( opponentnig yolg‘on tezisini
  

ishonchli faktlar bilan rad etish);

• 
  dushmanning qurolini o‘ziga qarshi qo‘llash prinsipi
  

(opponentning fikrlarini o‘ziga qarshi ishlatish);

• 
  isbotlash yukini raqibiga ag‘darish (haqiqat sukut saqlashdadir);
  
• 
  pala-partish so‘zlash;
  
• 
  hamma narsani rad etib, o‘zini aqlli ko‘rsatish;
  
• 
  “bemanilikkka olib kelish” usuli ( opponentning fikri bemani ekanligini istehzo va kinoya bilan isbotlash);
  
• 
  “shaxsga murojat qilish” (tezisni almashtirish);
  
• 
  bumerang usuli (qarshi tomonning argumentini o‘ziga qaytarib
  

qo‘llash);

• 
  isbotlash usulini rad etish;.
  
• 
  savollar xujumini uyushtirish va b. Bahsda qo‘llaniladigan hiylalar:
  
• 
  yolg‘on uyatga qo‘yish (opponentning atrofdagilar oldida obro‘si to‘kilishdan xavotirlanishni bilib, undan foydalanish);
  
• 
  argumentlarni “yog‘lash” (opponentga oshkora xushomadgo‘ylik
  

qilish);
yosh, malumot va mavqeni pesh qilish (masalan, avval diplom oling, keyin
gapiring);

• 
  gapni boshqa tomonga burish;
  
• 
  qatiy oxangda so‘zlash;
  
• 
  ataylab bahsni to‘xtatish va b..
  

Fikrni asoslashda uchraydigan xatolar turli-tuman bo‘lib, ulardan bazilarini ko‘rib chiqamiz. Cofizm so‘zi “ayyorlik”,“soxta donolik” degan manolarni bildiradi. Bunday ishlar bilan shug‘ullanuvchilar, yani rostni yolg‘on, yolg‘onni rost deb tasdiqlovchi, o‘zini dono, boshqalarni esa nodon qilib ko‘rsatuvchi kishilar sofistlar-safsatabozlar deb ataladi. Sofistlar chin fikrni xato, xato fikrni esa chin deb isbotlovchi kishilar bo‘lib, o‘z maqsadlarini amalga oshirishda o‘ziga xos isbotlash usullaridan foydalanadilar.
Farobiy “Falsafatu Aristutolis” nomli risolasida safsatabozlar qo‘llaydigan quyidagi olti usulni ko‘rsatadi: “1) tanbeh berish; 2) dovdiratish; 3) tuxmat qilish; 4) nutqda duduqlanishga majbur qilish; 5) bemani narsalardan foydalanish, safsata; 6) suhbatdoshga so‘z bermaslik”.Sofistik muhokamalarga chalkashtirish, yanglishtirish, aldash, noto‘g‘rini to‘g‘ri, to‘g‘rini noto‘g‘ri deb bilish xosdir.
Sofistik muhokamalar so‘zlovchi va tinglovchi orasidagi fikr almashinish jarayonida, suhbat va bahs yuritishda qo‘llaniladi. Bunday muhokamalardan maqsad suhbatdoshining yolg‘on gapirayotganligini ko‘rsatish, uning fikrini yuzaki rad etgan holda, hamma tomonidan qabul qilingan fikrlarga nisbatan zid fikrga olib kelish, fikrini chalkash bayon qilishga va (suhbatdoshini) xadeb bir fikrni qayta takrorlashga (ezmalik qilishga) majbur etishdir. Sofistlar o‘z maqsadlarini amalga oshirishda insonning ruhiy holatidan, tafakkurida o‘rnashib qolgan fikrlaridan, odatlaridan, shuningdek biror g‘oyaning tarafdori ekanligidan ustalik bilan foydalanadilar. Masalan, . “Kal” sofizmi:
-Agar odamning boshidan bir dona soch tolasi to‘kilsa, u kal bo‘ladimi?
-Yo‘q.
-O‘n dona to‘kilsa-chi?
- Kal bo‘lmaydi.
-Bittadan boshdagi hamma sochlar to‘kilgandachi?
-Unda kal bo‘ladi.
-Sen o‘z so‘zingga o‘zing qarshi chiqayapsan. Hozirgina bitta sochi to‘kilsa kal bo‘lmaydi degan eding. Bu sofizmda bir dona soch tolasining to‘kilishi bilan bittadan hamma soch tolasining to‘kilishi bir xodisa deb ko‘rsatiladi.