Ańlatpalí oqíW Ózbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí TÁlim ministrligi

Waziypalar:

• 
  ijodiy oyda sawlelendiriw xamda obrazlı oylawdı rawajlandırıw ;
  

• bog'lanishli nugkiy perishtelerdi jetilistiriw;

• 
  turli tilge tiyisli qurallar járdeminde oqıwshılar sózlik baylıǵın aktivlestiriw;
  

• o'quvchilarning kórkem-estetik talǵamların qáliplestiriw hám bayıtıw ;
• ijodiy qıyalların rawajlandırıw ushın múmkinshilik jaratıw ;
• o'quvchi-jaslardıń kórkem ádebiyatqa bolǵan mexr-muxabbatlarini kúsheytiw.

Oqıw páti hám tekst mazmunın ózlestiriwge tiyisli shınıǵıwlar

Kórkem oqıw tugaragi shınıǵıwlarında da teoriyalıq, da ámeliy jixatlarga itibar beriwge tug'ri keledi. Soǵan qaramay, teoriyalıq máselelerdi sal orqaroqqa jıljıtıw, daslep ámeliy úlgiler ústinde islew maqsetke muvofik boladı. Nege?
Kórkem oqıw oqıwshılar ushın kitap menen oshnolikning birinshi qádemi bolıp tabıladı. Oqıtıwshınıń kórkem oqıwı mudamı órnek hám úlgi mektep boladı. Kóplegen xolatlarda oqıtıwshınıń kórkem oqıwı balalar kewiline kitapǵa salıstırǵanda muhabbat oyatadı, olardıń kórkem ádebiyattıń tilsimli álemine janlı qızıǵıwshılıq menen kirip barıwlarına múnásip yulni ashıp beredi. Sol sebepli xam to'garakning dáslepki shınıǵıwgarida túrli ámeliy shınıǵıwlarǵa pát beriw kerek. Kórkem oqıwdıń ayırım teoriyalıq máseleleri bolsa bevosiga ámeliyatqa boglpk túrde. sonda xam ıqsham, anıq hám túsinikli tárzde talqılawǵa tartılıwı joizdi
Kórkem oqıw sebepli kórkem tekst degi xaqiqiy, túp poetik mánis tezrok ilg'anadi, aqıl etiledi. Ol jaǵdayda kuzda tutılǵan tiykarǵı poetik xodisalar moxiyati tereńrok túsiniledi. Kórkem oqıw kórkem tekst menen baǵlıq bolǵan dáslepki túsinik hám qıyallardıń qáliplesiwine jay xozirlaydi. Ol shıǵarma kahramonlariga, ol jaǵdayda tilge alınǵan xodisalarga salıstırǵanda jıllı munasábet hám keyiplerdi payda etedi. Áne sol xolatning uzi bolsa shıǵarmanı túsiniwdiń dáslepki, aqırındada áhmiyetli qádemi boladı. Kórkem oqıw shıǵarmanı analiz qılıwdıń birinshi basqıshı wazıypasın ótew etedi.
Shıǵarmanı xar kim hár túrlı oxangda oqıydı. Ádebiyat oqıtıwshılarpning barlıǵı xam birdeyde tásirli, kórkem oqıw talapların atqara aladı deyiw kiyin. Biraq onıń bul kórkem ónerdi tolıq ózlestiriwge umtılıwı tábiy qal bolıwı kerek. Soǵan kapustaay, ádebiyat oqıtıwshı saxnede turıp tiykarǵı rolni ótew jetip atırǵan artist. aktyor emes. Aktyordıń maxorati xar bir obrazdıń tábiyaatı, onıń túp mánisi, shıǵarma daǵı wazıypası, dóretiwshi kuzda tutqan kórkem-estetik wazıypalarınan kelip shıqqan halda onıń usı jaǵdayı, jaǵdayı, keyipi, árman -oyi. umtılıwları, tınıshsızlanıwların tipglovchi yamasa tamashagóyga múmkin qayǵı-uwayım tolıq hám tásirli tárzde jetkiziwden ibarat.
Ádebiyat oqıtıwshılarınıń barlıǵına xam aktyorlarǵa kuyiladngan talaplardı tulaligicha ko'yish qıyın. Soǵan qaramay olardıń sóylewinde aytılıw anıqlıǵı, sózlerdiń anıq hám ótkir aytılıwı, xar bir miynettiń ayriqsha qásiyetlerine, ásirese. olardıń janriga, usılına, tema hám ańlatpa tárizine bólek itibar beriw ústin turatuǵın poziciya tutıwı shapt.
Oqıtıwshınıń kórkem oqıwı shıǵarmanıń analizi menen baǵlıq. Sol sebepli xam bul jerde logikalıq pátlerge úlken itibar beriledi. Kerek bolǵan orınlarda ayırım ańlatpalardı, sóz dizbegilerdi.gáplerdi, xatto ayırım abzatslardı qayta oqıw, oqıw tempini kózaba ásteletiw yamasa kúsheytiw, dawıstı tómenletiw yamasa kutarish, ayırım xolatlarda bolsa pauza - tuxtamlarga pát beriw talap etiledi.
Metodist ilimpazlar kórkem oqıwdıń úlken tárbiyalıq axamiyati haqqında kóplegen pikirlerdi bildiriwedi. Alisher Navaiy uz ustazlarınıń kórkem oqıwları «ravon o'lsun sawat» degen maqsetti xam názerde tutqanın aytıp ótken edi. Álbette, kórkem oqıwdıń birinshi, eń tiykarǵı student sóylew texnikasın iyelew menen baǵlıq. Bul sózdi tuwrı oqıw hám oqıw, onı tug'ri aytıw menen baǵlıq. Sózdiń tuwrı o'qilishi na aytılıw etiliwi menen birge dawıstıń kúshi, onıń bálentligi, turpayı yamasa mayinligi, dawıstıń uzgaruvchanlik múmkinshiliknyaglari xam úlken rol' uynaydi.
Ádebiyat sabaqlarındaǵı kórkem oqıw oqıwshılardıń ana tili sabaqları processinde iyelep baratırǵan kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri menen baǵlıq boladı. Usı waqıtta ádebiyat sabaqlarında kórkem tekst menen baǵlıq halda iyelep barılıp atırǵan kórkem oqıwǵa tiyisli kúnikma hám ilmiy tájriybelerdiń rawajlanıwı fakat ana tiline emes, bálki boshka pánlerge tiyisli bolǵan tekstlerdiń o'qilishi hám tushunilishiga xam unamlı tásir kórsetedi.
Ayırım qallarda kórkem oqıw processinde tábiyliqlikten sheginiw xolatari xam kózge taslanadı. Buǵan xesh kachon yul kuymaslik kerek. Shıǵarma xar mudam tábiy oxang menen o'qilishi shárt. Bul bolsa arnawlı bir talaplardı aldınǵa ko'yadi. Bulardıń eń túpkiliklileri retinde bolsa kuyidagilarni kórsetiw múmkin:
• matn mazmunı menen saldamlı tanısıw ;
• undagi tiykarǵı hám ekinshi dárejeli jaǵdaylardı anıqlaw ;
• matnni arnawlı bir mantikiy kismlarga bulish;
• xar bir gapdagi logikalıq pát túsiwi kerek bolǵan sóz hám sóz dizbegilerdi anıqlap alıw ;
• gapdagi sóz hám sóz dizbegiler arasında qoyılıwı kerek bolǵan pauzalar muǵdarı hám dawam etiw waqtinı arnawlı birlestiriw;
• o'qish tempini belgilew;
• mantnga uyqas bolǵan oqıw sesler uyǵınlıǵıın ajıratıw ;
• Tekstlerdi múmkin bolǵan dárejede yad alıw.
Birpara xolatlarda, atap aytqanda dramatik dóretpelerdi, ayırım lirik xamda epik dóretpeler degi kahramonlar dialogların oqılıwında bolsa xar bir kahramonga tán bolǵan sóylew oxanglarini belgilew zárúrshiligi xam payda boladı.
Sonday eken, shıǵarmanı kórkem oqıwǵa tayarlanıw processinde shıǵarmanı analiz etiwge, onı lingvistik jixatdan anıqlama beriw hám túsindirme beriwge de dáslepki tiykar tasları kuyiladi. Atap aytqanda, sózlerdiń óz hám kóshpeli mánislerine itibardı tartıw, zárúr qallarda bolsa olarǵa bólek pát beriw kórkem oqıwdıń úlken múmkinshiliklerinen biri bolıp tabıladı.