Alisher Navoiy hayoti va ijodini o‘rganish reja: Navoiy hayotini o‘rganish manbalari

Burun murshidi komil istay yurub, 

---

 
Ani topqach o„zin anga topshurub... 
 
CHu avvalg„i ish bo„lmadi dastgir 
 
Ikinchisidin xo„b emastur guzir. 
 
SHu tariqa Navoiy 1465-69 yillarda Samarqandda yashaydi. SHoir Samarqandda 
dastlab moddiy qiyinchilikda hayot kechiradi. Keyinroq, unga shahar hokimi 
Ahmad Hojibek homiylik ko„rsatadi. Navoiy bu erda mashhur olim Xoja Fazlulloh 
Abullays huzurida fiqh ilmidan saboq oladi. Bu haqda keyinchalik “Majolisu-n-
nafois”da shunday yozadi: “Faqir ikki yil alarning qoshida sabaq o„qub erdim, 
ancha iltifotlari bor erdikim, “farzand” der erdilar”.
Navoiy Samarqandda Mavlono Uloyi SHoshiy, Xoja Xurd, Mavlono Muhammad 
Olim, Mavlono Soyiliy, Darvesh Ahmad Samarqandiy, Mirzobek, YUsufshoh 
Safoiy kabi olim va shoirlar bilan tanishadi. SHe‟riyat va adabiyotshunoslikka doir 
ko„plab asarlarni o„qib chiqadi, salaflar va zamondoshlarining baytlarini yod oladi. 
“Muhokamatu-l-lug„atayn”da bu haqda shunday ma‟lumot beriladi: “Yigitligim 
zamoni va shabob ayyomi avonida ko„proq she‟rda sehrsoz va nazmda 
fusunpardoz shuaroning shirin ash‟ori va rangin abyotidin ellik mingdin ortuq yod 
tutubmen va alar zavq va xushholligidin o„zumni ovutupmen”. 
Navoiy shu yillari shoir sifatida katta shuhrat qozonadi. 1465-1466 yillarda 
muxlislari uning she‟rlarini to„plab, Mashhadda “Devon” tuzadilar va uni oqqa 
ko„chirishni mashhur xattot Sultonali Mashhadiyga topshiradilar. Bu devon bugun 
fanda “Ilk devon” nomi bilan mashhurdir.
Navoiy she‟rlarining dovrug„i SHerozu Tabrizga ham yoyiladi. “Ilk devon” 
tuzilishidan so„ng oradan 5 yil o„tgach, 1471 yilda Oqquyunlilar saltanatida ham 
Navoiy she‟rlaridan tarkib topgan yana bir devon tuziladi. Mazkur devon 
Oqquyunlilar saroyida faoliyat yuritgan mashhur xattot va shoir Abdurahim ibn 
Abdurahmon Xorazmiy (taxallusi Anisiy) tomonidan ko„chiriladi. Demak, 
shoirning o„zi hali rasmiy devon tartib berishga ulgurmay, uning she‟rlari kiritilgan 
ikki devon: biri Mashhadda, biri SHerozda ko„chirilib, Navoiy ixlosmandlarining 
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. 
1468 yil Xuroson hukmdori Abusaid Mirzo Eron uchun bo„lgan jangda halok 
bo„ladi va 1469 yilning boshida Husayn Boyqaro taxtni egallaydi. U
Samarqandga maktub yo„llab, Navoiyni o„z yoniga chaqiradi va Navoiy Hirotga 
qaytadi. SHu yilning aprelida ramazon hayiti kunlarida shoir unga bag„ishlab 
“Hiloliya” qasidasini yozadi. U Husayn Boyqaroning taxtga chiqishini yangi oy – 
hilolga qiyos qiladi: 
YAngi oyu iyd iki qullug„ching o„lsun, aylagan 
 
Sen hilol aning otin, bayram bu erning kunyatin.

---

Husayn Boyqaro Navoiyni davlat ishlariga jalb qiladi. SHoir dastlab 1469-1472 
yillarda muhrdor lavozimida, 1472-1476 yillarda esa amir (vazir) davozimida 
xizmat qiladi. Alisher Navoiy vazir lavozimida ishlab yurgan paytlarida o„zining 
butun kuch-quvvatini mamlakat obodonchiligi, el farovonligi uchun sarf qiladi: 
Kim bor edi boshima ko„p mehnatim, 
 
Yo„q edi bosh qoshig„ali fursatim
(“Hayratu-l-abror”dan) 
Mamlakatda zulm va haqsizlikka chek qo„yadi, ilm va san‟at ahliga rahnamolik 
qiladi, bunyodkorlik va obodonchilik ishlariga keng e‟tibor qaratadi. “Amiri kabir” 
va “amiru-l-muqarrab” unvonlariga sazovor bo„ladi. 
Navoiyning mamlakatdagi katta huquqlari va el orasidagi yuksak e‟tibori saroy 
amaldorlari, ayniqsa, Majididdin va uning tarafdorlarining keskin noroziligiga 
sabab bo„ladi va saroyda fisq-fasod kuchaya boradi. 1476 yilda Navoiy vazirlik 
lavozimidan iste‟fo beradi va badiiy ijod bilan shug„ullanadi. 
Navoiy vazirlik lavozimidan ketgandan so„ng ham Sulton Husayn saroyida eng 
nufuzli siyosiy arbob bo„lib qolaveradi. Husayn Boyqaro uni o„ziga g„oyat yaqin 
tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va shoirning fikrini nihoyatda qadrlar 
edi. Bu holat ulug„ shoir va saroy amaldorlari orasidagi nizoning oshishiga olib 
keladi. Husayn Boyqaro Navoiyni Astrobodga hokim qilib yuborish bilan 
saroydagi nizolarga chek qo„ymoqchi bo„ladi.
1489 yilda Navoiy Hirotga qaytgach, o„rniga Astrobod hokimi qilib shahzoda 
Badiuzzamon tayinlangan edi. Badiuzzamon o„n uch yoshli o„g„li Mo„min Mirzoni 
Astrobodda qoldirib, Balxga keladi. Husayn Boyqaroning suyukli ayoli 
Xadichabegim bilan Majididdinning o„rniga vazir qilib tayinlangan Nizomulmulk 
Astrobodga Muzaffar Mirzoni hokim qilib tayinlashga erishadilar. Xadichabegim 
shohning mastlik chog„ida Mo„min Mirzoni o„ldirish haqidagi farmonga imzo 
qo„ydirib, uning zudlik bilan ijro qilinishiga erishadi. Husayn Boyqaro hushiga 
kelib, yangi farmon jo„natadi. Lekin vaqt o„tib bo„lgan edi.
Bu hodisa Navoiyga qattiq ta‟sir ko„rsatadi va ko„pdan buyon orzu qilgani haj 
safariga tayyorgarlik ko„ra boshlaydi. SHohdan ijozat olib, yo„lga otlanadi. 1499 
yilda Marvda Husayn Boyqaroning yana bir o„g„li Abulmuhsin otasiga qarshi bosh 
ko„taradi. SHoh Mashhad ostonalariga etib qolgan Navoiyga tez chopar yuboradi. 
Alisher Navoiy Mashhad ulug„lari va hamrohlari bilan maslahatlashadi. Ular 
mamlakatning tinchligi har narsadan ustun ekanligini aytib, hajga borishni 
kechiktirishni maslahat beradilar. Alisher Navoiy ortga qaytadi va ota-o„g„il 
orasida sulh imzolanadi.

---

1500 yil dekabrining oxirlarida Husayn Boyqaro Astrobod yurishidan qaytadi. 
An‟anaga ko„ra, saroyning barcha e‟tiborli kishilari shohni kutib olishga yo„lga 
chiqadilar. Ular orasida Navoiy ham bor edi. Sog„lig„i juda yomonlashganiga 
qaramay, shoir safardan qaytgan sulton huzuriga etib keladi va hamrohlari 
yordamida uning ko„ksiga bosh qo„yib, hushidan ketadi. SHoirni og„ir ahvolda 
uyga olib keladilar. Uch kun hushsiz yotgan Alisher Navoiy 1501 yilning 3 
yanvarida sakta kasalligi tufayli vafot etadi.