Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Mavzu: Adabiy turlar. Epos, lirika, drama. Eposning janrlari

Reja:

1. 
   Adabiy tur va janrlar haqida tushuncha
   
2. 
   Eposning xususiyatlari
   
3. 
   Lirikaning o’ziga xosligi
   
4. 
   Drama predmeti
   
5. 
   Eposning janrlari
   

Badiiy asarlar shunchalik rang-barang, ular “nima bilan nimani va qanday aks ettirishi” (Aristotel)ga qarab, asosan uch turga bo’linadilar. Bular: epos, lirika, drama hisoblanadi.

Davrning muhim ko’rinishlarini (nima to’g’risida), chuqur tahlil qilib, uning ko’pchilik e’tiborini jalb etadigan g’oya va muammolarini o’rtaga qo’yish(nimani gapirish) va shu asosda tug’ilgan ko’ngildagi fikrlarni aniq va yangi obrazlar vositasida ifodalash (qanday tasvirlash) – yaxlit, birbutun jarayon (“Bo’lishi mumkin bo’lgan” olamni yaratish)dir. Ularni bir-biridan ajratish mumkin bo’lmaganidek, epos, lirika, drama ham yagona adabiyot (daraxt)dir. Ularning ildizi, tanasi bitta – faqat bu “vujud” - taraqqiy etgan uchta “shox”dan-adabiy turdan iborat.

Uchchala tur ham bitta asos-hayotdan oziqlansalar-da, uchchalasi ham bo’lishi mumkin bo’lgan olamni kashf etsa-da, ayni paytda, ularning har birining o’ziga xosligini ta’minlovchi predmeti ham bor. Eposniki – voqea,lirikaniki – ruhiy kechinma, dramaniki – harakatdir. Eposdagi qahramon – voqea, dramaning qahramoni – inson shaxsi (V.Belinskiy) lirikaning qahramoni insonning ichki tuyg’ularidir.

Shu sabab, bugungi kunda “liro-epik tur” (she’riy roman, doston, ballada, masal, oda)ni, “tarixiy-badiiy tur” (ocherk, reportaj, kundalik)ni (L.Timofeyev) ixtiro qilish asossiz, chunki ularning “o’zlarigagina” tegishli bo’lgan – predmetlari (narsaning belgilari) yo’q. Shuning uchun ham V.Belinskiiy “Poeziyaning hamma turlari... faqat uchta, bundan ortiq bo’lishi mumkin emas” – deydi va biz ham ayni shu haqiqatdan kelib chiqib, tur va janrlarning qonuniyatlarini ochishga o’tamiz.

Bundan aniqlashadiki, har bir turning predmetiga binoan, badiiy asarni vujudga keltiruvchi barcha vositalar – xarakter, syujet, konflikt, badiiy til va hokazo unsurlar ham turfa xil xususiyatlar kasb etadi.

E P O S

Eposda xalqning taqdiriga ta’sir ko’rsatgan buyuk voqealar olingani uchun uning bosh qahramoni tarixdir. Shu sabab unda xalq taqdiri ham, alohida shaxs taqdiri ham dunyoviy ahamiyatga ega bo’lgan tarixiy voqeaga bog’liq bo’ladi, ana shu tarixiy voqea ularni yurgizib - turg’izadi, taqdirini hal etadi.

Bundan ko’rinadiki, eposda odam emas, voqea hukmronlik qiladi. Shu asosga ko’ra, uning o’ziga xos qonuniyatlari quyidagicha voqye bo’ladi:

1.