Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Download 1.92 Mb. Pdf ko'rish
|
vdocuments.mx algoritmlar-nazariyasi-fanidan-oaquv-uslubiy-atrsamduuzmexmatbooksiii-blok
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Funksiya (function) yordamida dastur tuzish. Funksiya (function) quyidagicha ko‘rinishda ifodalanadi: Function (< formal parametrlar va turlari >): funksiya turi >; begin end; Masalan: a) function MIN (n: integer; x, a: real): real; b) function STA (n, i: integer; b, c: real): real; Funksiyaga murojaat qilish standart funksiyalarga o‘xshash amalga oshiriladi. Qayerda ifodani hisoblash kerak bo‘lsa, o‘sha joyda funksiya nomi yoziladi, undan keyin faktik parametrlar beriladi. Agar para-metrsiz funksiya chiqarilsa, u holda faqatgina funksiyaning nomi ko‘rsatiladi. Masalan: a) ALB (4,5,6); b) STA(2,3,3,2); d) vit ; f) Ster ; Misol. x n darajani xisoblash dasturini funksiya ko’rinishida yozing. function daraja(N:integer; x: real) :real; var i : integer; y : real; begin y:=1; for i := 1 to n do y := y*x; daraja :=y end. Misol. Funksiya (function) dan foydalanib hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. ) 1 2 ( ) 1 ( ) 2 , 2 ( 2 ) 1 ( 2 , 1 2 x x t x t x t S ; bu yerda 5 1 3 1 2 ) 1 ( ) ( i k k i x x t 219 a) Masalani yechish dasturi. program ifoda; var x, s, p, p1, p2, p3: real; function TT (xx: real): real; var i, k: integer; t, t1: real; begin t=0; for I:=1 to 5 do begin t1:=0; for k:=1 to 3 do t1:=t1+SOR (xx+1)/(i+k); t=t+t1; end; TT:=t; end; begin readln(x); p:=TT* (1+x); p1:=TT* (2.2+x); p2:=TT* (Sqr(xx)-1)); p3:=TT* (2*x+1); S:=(1.2+p+2*p1)/(p2+p3;) writeln (‘S=’,S); end. Qism dasturdan foydalanib dastur tuzishga mustaqil topshiriqlar 1) y P y P y P y P U 2 1 2 1 1 , 0 1 2 , 3 , bu yerda 1 2 ! k k x x P 2) 1 , 3 , , 2 max , , , max 4 , 2 , 3 , min , , , min d c b a d c b a c b a d c b a U 3) a b c a c b b a c b a b a U 2 2 , 2 max , min , 2 max , min 4) m n m n ЭКУБ m n m ЭКУБ n m ЭКУБ U , , , , 2 5) N k n m n m n m EKUB k m k n m n EKUB n n m n EKUB P , , , , , , , , , 2 2 6) n ta uchburchak o‘z tomonlari bilan berilgan. Bu uchburchaklarga ichki chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang. 7) za a z xz z x yz z y xy y x R sin sin sin sin 2 2 2 2 2 2 2 2 8) n ta muntazam uchburchak berilgan. Bu uchburchakka ichki chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring. 9) y z y x T z y x T z y x T x y z x T B , 2 , , , 3 2 2 2 bu yerda, b a agar b a b a agar b a b a T , 2 , , 3 2 2 2 10) n ta muntazam uchburchak tomonlari bilan berilgan, bu uchburchakka tashqi chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularni kamayib borish tartibida joylashtiring. Foydalanish uchun adabiyotlar 1. Зуев Е.А. Программирование на языке Turbo Pascal 6.0, 7.0. - М., Радио и связь, 1993. -380с. 2. Фаронов В.В. Основы Турбо-Паскаля. - М., 1992. 3. Абрамов С.А., Гнездилова Г.Г., Капустина Е.Н., Селюн М.И. Задачи по программированию. - М., "Наука", 1988. 220 4. Васюкова Н.Д., Тюляева В.В. Практикум по основам программирования. Язык Паскаль – М.: Высщая школа, 1991 г. 5. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O'quv qullanma- SamDU, Samarqand, 1996 y. 6. В.А.Успенский, А.Л.Семенов. Теория алгоритмов: основные открытия и приложения. – М: Наука, 1987, 287 с. 7. Т..Кормен, Ч.Лейзерсон, Р.Ривест. Алгоритмы: построение и анализ. Сер: Классические учебники. М.: МЦНМО, 2001.- 960 с. 8. Гуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Тошкент, 2000 й. 9. Жуманов И.И. Мингбаев Н.С., Информатика.- Самарқанд,: СамДУ нашри, 2002, 107 бет. 10. Ahatov A.R., Zaripova G.L. va boshq. Axborot texnologiyalari // Uslubiy qo’llanma. – Samarqand: SamDU nashri, 2008 yil – 112 bet. 11. Д.Кнут. Искусство программирования для ЭВМ. Основные алгоритмы.-М: Мир, 2000 12. Тыугу Х. Концептуальное программирование. М: Наука, 1984. 13. Попов В.В. Общение с ЭВМ на естественном языке. М:Наука, 1982. 14. Мингбаев Н.С., Жуманов И.И. Компьютер технологиялари- Самарқанд,: СамДУ нашри, 2004, 152 бет. 221 O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti “Algoritmlar nazariyasi” fanidan atamalari lo’g’ati SAMARQAND - 2010 yil 222 AGP (Accelarated Graphica Port) interfeysi. Grafik ma’lumotlarni uzatishga mo’ljallangan maxsus tezkor shina bo’lib, zamonaviy videokartalar aynan shu standartga mo’ljallanib chiqarilmoqda. Bu interfeysning AGP, AGPx2, AGPx4 kabi turlari ishlab chiqarilmoqda. Ularning qaysi birini tanlash tizimli platadagi chipsetning imkoniyatlariga bog’liq (masalan, Intel 820 chipseti uchun AGPx4 interfeysi mos keladi). Bu interfeys bilan asosiy shina o’rtasidagi aloqa chipsetning «shimoliy ko’prigi» orqali o’rnatiladi. Amaliy dasturlar (application programs) - foydalanuvchilarga kompyuterda ma’lum amallarni bajarishga imkon beruvchi dasturiy vositalardir. Analog (uzluksiz) signallar - biror ma’lum vaqt oralig’ida cheksiz ko’p qiymatga ega bo’ladigan uzluksiz signallar. Analogli kompyuterlar - faqat uzluksiz ma’lumotlar (uzluksiz signallar) bilan ishlashga mo’ljallangan kompyuterlardir. Bularga uzluksiz texnologik jarayonlarni boshqarishga va nazorat qilishga mo’ljallangan kompyuterlar misol bo’la oladi. Antiviruslar. Virus-dasturlarni izlab topuvchi va ularni zararsizlantiruvchi dasturiy vositalardir. Arifmetik-mantiqiy moslama - barcha arifmetik va mantiqiy amallarni bajarishga xizmat qiladi. Qo’shuvchi summator va mahalliy boshqarish registrlaridan tashkil topgan. Arxivlash vositalari (yoki arxivatorlar) - maxsus usullar bilan fayllarning hajmini qisib, kichraytiririshga, ya’ni ularning arxivlarini tashkil qilishga xizmat qiluvchi vositalardir. Arxivni yangilash - arxivdagi fayllarning eskiroq versiyasi ustiga yangi versiyasini yozish. Axborot tarmog’i - aloqa tizimlarida kompyuterlaning bir-biri bilan bog’lanishi. Axborot texnologiyasi fani - axborotlarni jamlash, saqlash, uzatish va shu jarayonlarni amalga oshiruvchi texnik vositalarni ishlatishni o’rgatuvchi fan. Axborot tizimi - belgilangan maqsadga erishish uchun axborotlarni shakl va mazmuniga ko’ra turlarga ajratish, ularni saqlash, izlash va qayta ishlash prinsiplari, qayta ishlashda qo’llaniladigan usullar, shaxslar hamda vositalarning o’zaro bog’langan majmui. Bayonnoma (protokol) - kompyuterlar orasida ma’lumotlarni uzatish tartibi va formatini belgilovchi qoidalar majmui. Belgili ma’lumot - alifbo-raqamli belgilar majmuidan iborat ma’lumot turi. Bilimlar ombori - aniq bir fan sohasida to’plangan bilimlarni kompyuterda tasvirlash va qayta ishlangan axborotlarni saqlashga mo’ljallangan model. Bilimlar omborini boshqarish tizimi - ma’lumotlar omborini yaratish, yuritish va foydalanishga mo’ljallangan dastur va til vositalari majmui. Biologik boshqarish - hayvonot olamining saqlanishi, ko’payishi va rivojlanishini rejali 223 ravishda tartibga solish maqsadida biologik tizimlarga o’tkaziladigan ta’sirdir. Biologik model - obyektlar va ularning qismlariga xos biologik tuzilish, funksiya. Bosh kalit - ma’lumotlar omborida saralash ishlarining tez va aniq bajarilishiga imkon beradigan jadvalning bir ustuni. Buyruqlar shinasi - mikroprosessor bilan tezkor xotirani bog’lovchi shina bo’lib, u orqali tezkor xotiradagi dasturdan mikroprosessorga buyruqlar beriladi. Shinadagi o’tkazgichlar soni mikroprosessorning razryadliligiga bog’liq (masalan, 32 razradli mikroprosessorlar uchun bu shinada 32 ta o’tkazgich bo’ladi). Shuning uchun ham bu shinadagi o’tkazgichlar soni kompyuterning razryadliligini belgilaydi (masalan, 32 razryadli kompyuter). Chuqur mazmunlilik xossasi. Informasiya-obyekt faoliyatini, uning ichki va tashqi aloqalarini chuqur qamrab olgan bo’lishi kerak. Bu esa boshqarish jarayonini to’la tahlil qilinishini va uni keng ko’lamda olib borilishini ta’minlaydi. Dasturiy interfeyslar - kompyuter qurilmalari bilan foydalanuvchi ishlatayotgan dasturlarning hamjihatlikda ishlashini ta’minlovchi vositalardir. Diagnostika vositalari. Kompyuter qurilmalarining va magnit disklarining ishlash qobiliyatlarini va holatlarini tekshiruvchi hamda ulardagi nuqsonli joylarni aniqlab, iloji boricha tuzatuvchi vositalardir. Digitayzer (digitizer) - tasvir va chizmalarni o’qib, so’ngra ularni mashina kodlariga aylantirib kompyuterga kirituvchi qurilmalardir. Ikkinchi nomi grafik planshetlar. Diskretlash - analog signallarni raqamli ko’rinishga o’tkazish jarayoni. Doimiy informasiyalar - direktiv ko’rsatmalar, normativ ma’lumotlar, matematik modellar kabi kam o’zgaruvchi informatsiyalardan iborat bo’lib, boshqarishning maqsadiga muvofiq aniklanadi va tashkil qilinadi. Bunday informatsiyalar boshqariluvchi ob’yekt parametrlari uchun har xil mezonlar, chegaralarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Ekspert tizimlar - xulosa chqarish qoida va mexanizmlari yig’indisiga ega bo’lgan bilimlar omborini o’z ichiga olgan sun’iy intellekt tizimi. Elektron jadvallar. Kompyuterda turli jadvallarni tashkil qilish va shu jadvallar ustida turli amallarni (guruhlash, tartibga solish, nusxa olish va h.k.) bajarishga imkon beruvchi vositalardir. Bunday vositalarga Super Calc, Quadro Pro, Lotus, Microsoft Excel kabi dasturlari misol bo’la oladi. Fizik model - tabiati va geometrik tuzilishi asl nusxadagidek bo’lib, miqdor jihatdan undan farq qiladigan modellar. Foydalanuvchi interfeysi - berilgan masalaga mos interfeysni tanlash. Foydalanuvchi muhiti - interfeys tushunchasining boshqacha nomlanishi. Hisoblash-mantiqiy tizimlari - boshlang’ich ma’lumotlar asosida boshqarishning ilmiy 224 masalalarini rejalashtirish va loyihalashtirish masalalarini hal qilish imkonini beradigan tizimlar. Ichki informatsiyalar - kiritilayotgan informatsiyalarni qayta ishlab, boshqaruvchi buyruq va ko’rsatmalar ishlab chiqishga xizmat qiluvchi informatsiyalar. Informatika - axborotlashtirish jarayonlarini hamda shu jarayonlarni avtomatlashtirish usullarini o’rgatuvchi fan sifatida namoyon bo’lmoqda. Informatika atamasi lotincha informatik (tushintirish, xabar berish) so’zidan kelib chiqqan bo’lib, 1960-yillarda EHMlar yordamida axborotlarni qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi sohani ifodalovchi atama sifatida ishlatila boshlandi. Informatika - axborotlarlarning turlarini, tarkibini, tuzilishini va xossalarini o’rganuvchi fan. Intellekt - insonning tafakkur yuritish qobiliyatidagi (aql, ong). Intellektual axborotli izlash tizimlari - ish joyidan turib bilimlar ombordagi kerakli axborotni izlashga imkon beradigan tizimlar. Intellektual interfeys - interfeys tushunchasini boshqacha nomlanishi. Intellektual kitoblar - imtihon oluvchi kitoblarga o’xshash bo’lib, bunda o’quvchilarning qobiliyatlari, bilim darajalari maxsus testlar yordamida ularning kompyuter bilan muloqati jarayonida aniqlanadi va baholanadi. Intellektual tizimlar - insonning mantiqiy fikrlash usulini qo’llagan holda masalani yechadigan tizimlar. Ishchi tizimlar - katta miqdordagi ma’lumotlarni saqlash, izlash, murakkab hisoblashlar, modellashtirish, dasturiy ta’minotni rivojlantirishga xizmat qiladigan vositalar. Ishontira olishlik xossasi. Har qanday informatsiya boshqarish organi ishona oladigan darajada ya’ni boshqarilayotgan ob’yektning imkoniyati darajasida bo’lishi kerak. Imkoniyat darajasidan chetga chiquvchi har qanday informatsiya boshqarish jarayonining buzilishiga olib keladi. Kibernetik boshqarish - bu boshqarishga kibernetik usullarni, g’oyalarni, zamonaviy informatsion texnologiyalarni, xususan EHMlarni keng tadbiq qilish orqali amalga oshiriladigan boshqarishdir. KABT va TJ ABTlar kibernetik boshqarishning yorqin misollaridir. Kodlash - uzluksiz signalni raqamlar orqali ifodalash jarayoni. Kompyuterli modellashtirish - hodisa va jarayonlarning modelini kompyuterda qurish va o’rganish. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlash vositalari. Turli ma’lumotlar bazalarini tashkil qilish, 225 ularni boshqarish, ular ustida turli amallarni bajarish (guruhlash, tartibga solish, nusxa olish va h.k.) hamda zarur ma’lumotlarni turli mezonlar orqali (kalit so’zlar, sanalar, fan yo’nalishlari, mavzular, muallifning ismi va sharifi va h.k.) tezda izlab topib berishga xizmat qiluvchi vositalardir. Ma’lumotlar modeli - axborotlarni ifodalovchi vositalar majmui. Ma’lumotlar ombori - kompyuterning uzoq muddatli xotirasida saqlanayotgan berilganlar va ular ustida aniq amallarni bajarishga imkon beradigan ma’lumotlar yig’indisi. Ma’lumotlar omboridagi doimiy ma’lumotlar - ma’lumotlar omborining uzoq muddat o’zgarmay qoladigan elementlari. Ma’lumotlar omboridagi o‘zgaruvchan ma’lumotlar - ma’lumotlar omborining qiymati tez-tez o’zgartirib turadigan elementlari. Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi - ma’lumotlar omboridan foydalanish uchun maxsus yaratilgan dastur. Ma’lumotlar omborini boshqarishning iyerarxik tizimi - ma’lumotlarning iyerarxik tizimini yaratish va undan foydalanish uchun mo’ljallangan ma’lumotlar omborini yaratish tizimi. Ma’lumotlar omborini boshqarishning relyatsion tizimi - ma’lumotlarning relyatsion tizimini yaratish va undan foydalanish uchun mo’ljallangan ma’lumotlar omborini yaratish tizimi. Ma’lumotlar omborini boshqarishning tarmoqli tizimi - ma’lumotlarning tarmoqli tizimini yaratish va undan foydalanish uchun mo’ljallangan ma’lumotlar omborini yaratish tizimi. Ma’lumotlarni chegirish - axborotlar tizimida ko’rsatilgan shartni qanoatlantirmagan elementlarning ma’lumotlar omboriga kiritmay qoldirish holati. Ma’lumotlarni tartiblash - ma’lumotlar qiymati va formatini foydalanish uchun qulay holatga keltirish jarayoni. Ma’lumotlarning iyerarxik modeli - ma’lumotlarning daraxtsimon-joylashish modeli. Ma’lumotlarning iyerarxik ombori - ma’lumotlarning iyerarxik modeliga mos holda yaratilgan ma’lumotlar ombori. Ma’lumotlarning relyatsion modeli - ma’lumotlarning jadval ko’rinishida saqlanishi. Ma’lumotlarning relyatsion ombori - ma’lumotlarning relyatsion modeliga mos holda yaratilgan ma’lumotlar ombori. Ma’lumotlarning tarmoqli modeli - ma’lumotning boshqa pog’onidagi ma’lumot bilan ikki yoki undan ortiq marta bog’lanadigan turi. 226 Ma’muriyat tizimlari - tarmoqni boshqaradigan tizimlar. Matematik model - o’rganilayotgan obyektning matematik formula yoki algoritm ko’rinishida ifodalangan xarakteristikalari orasidagi funksional bog’lanish. Model - biror ob’yekt yoki ob’yektlar tizimining obrazi yoki namunasi. Modellashtirish - bilish ob’yektlarini ularning modellari yordamida tadqiq qilish, mavjud predmet va hodisalarning modellarini yasash va o’rganish. Monoxrom monitor - faqat oq-qora tasvirda ishlay oladigan monitorlar. Ob’yekt - o’ziga o’xshashlaridan ajralib turadigan alohida olingan predmet. Ob’ekt nusxasi - obyektlar to’plamidan olingan muayyan obyekt. Ob’yektga yo’naltirilgan interfeyslar - foydalanuvchining fayllar, papkalar (kataloglar), diskovodlar, dasturlar va h.k. obyektlar bilan ishlashini tashkil qiluvchi va shu obyektlar ustida turli amallarni bajarishiga yordam beruvchi vositalardir. Qimmatlilik xossasi. Bir maqsadga xizmat qiluvchi bir nechta informatsiya ichidan eng maqsadga muvofiqlari, ya’ni qimmatlilari tanlab olinishi kerak. Qisqalik xossasi. Informatsiya qisqa va mazmundor bo’lishi, ya’ni unda ortiqcha ma’lumotlar yoki takrorlanishlar bo’lmasligi kerak. Bu esa boshqarishni tez va obyektiv kechishini ta’minlaydi. Sonli ma’lumot - ixtiyoriy sondan iborat ma’lumot turi. Takrorlanadigan guruhlar - ma’lumotlar omboridagi ob’yektning har xil hajmdagi axborotga ega elementlari. To’lalik xossasi. Informatsiyalar sharoitga qarab, jahon fan va texnikasining so’ngi yutuqlari hamda boshqarish jarayonida to’plangan tajribalarni hisobga olib, uzluksiz ravishda o’zgartirilib, yangilanib, to’ldirilib borilishi kerak. Bu esa boshqarishda zamonaviy usullardan keng foydalanish imkonini beradi va ob’yektning har qanday o’zgarishlariga bardoshligi, moslashishi darajasini oshiradi. Tushunarlilik xossasi. Informatsiya - boshqarish organi (ya’ni EHM) tushuna oladigan holatda (saralangan, kodlashtirilgan, informatsiya tashuvchi vositalarga yozilgan) bo’lishi, ya’ni dastlabki qayta ishlashdan o’tgan bo’lishi kerak. 227 Adabiyotlar 1. Леонтьев В.. Новейшая энциклопедия персональгого компьютера. - М.: Олма пресс образование, Москва. -2005. 2. Qobulov V.Q. Aql mo’jizasi. - T,: Fan, Toshkent. - 1984. 3. Jumanov I.I., Mingboyev N.S.. Informatika. Uslubiy qo’llanma. – Samarqand: SamDU. - 2002. 4. Nurmuhammedov T.A. IBM PC va MS DOS bilan ishlash. - T.: Fan, Toshkent – 1995. 5. G’ulomov S.S., Shermuhammedov A.T., Begalov B.A. Iqtisodiy informatika. – T.: “O’zbekiston”, Toshkent. – 1999. 6. Бройдо В.Л. Ofis texnikasi (boshqarish va ish yuritish uchun). – T.: Mehnat, Toshkent. - 2001. 7. Qobilov S.S., Jumanov I.I. SUBD i informasionniye sistemi. – Samarqand: SamDU. - 1997. 8. Aripov M. Internet va elektron pochta aloqasi. - T.: «Universitet».- 2000. 9. Jumanov I.I., Mingboyev N.S. Hisoblash sistemalarining informatsion asoslari. – Samarqand: SamDU. – 2002. 10. G’ulomov S.S. va boshqalar. «Iqtisodiy informatika». - T.: Fan - 1999. 11. Raxmonqulova S.I. IBM PC shaxsiy kompyuterida ishlash. - T.: Fan, Toshkent – 1999. 12. Nasretdinova Sh. Windows uchun Excel sahifalarida. - T.: Fan. – 1999. 13 Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М.: Инфра, 1996. 14 Шафрин Ю. Основы компьютерной технологии. - Б.: Туркистон, Бишкек. – 1998. 228 O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat universiteti “Algoritmlar nazariyasi” fanidan taqdimot slaydlari majmuasi SAMARQAND - 2010 yil Download 1.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling