Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti

2.3  Rivojlangan  davlatlarda  mijozning  kreditga  layoqatliligini 

baholash usullari 

Mijozning to`lovga  layoqatliligini tahlil  qilish deganda  mijozga  berilgan 

kreditni  ishlata  olish  va  qaytarib  bera  olish  imkoniyatini  o`rganish 

tushuniladi. 

Dunyoning 

ko`p 

mamlakatlarida 

mijozning 

kreditga 

layoqatliligi turlicha aniqlonadi. 

AQSHda  mijozning  kreditga  layoqatliligini  baholash  va  kredit  riskini 

minimal  lashtirish  maqsadida  5  «S»  nomini  olgan  usuldan  foydaniladi.  Bu 

usu 

l asosida mijoz faolyatini baholashning quydagi menzolari yotadi. 

-  Customer character 0 mijozning obro`si; 

-  capacity to pay – to`lovga layoqatliligi; 

-  capital- capital 

-  collateral – ssudaning ta`minlashini; 

-  current  business  condutions  and  goodwill-  iqtisodiy  holati  va  uning 

kelajagi. 

Bu  usul  bo`yicha  mijozning  obro`si,  masuliyot  darajasi,  qarzni  to`lashga 

bo`lgan  istogi  va  tayyorgarligi  tekshiriladi.  Dasttavol  bank  mijozning  o`tmishida 

o`z majburyatlariga qanday munosabatda bo`lganligi; qarzni to`lashda kamchiliklar 

bo`lganligi;  kreditlanuvchi  sub`yektning  iqtisodda  bozorda  qanday  mavqega  ega 

ekanligini tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib beradi arxivdan mijoz 

to`grisida  materyallarni  olib  tahlil  qiladi,  boshq  fizma  va  banklar  bilan 

maslahatlashadi va hokazo. 

qarzdarning  to`lov  qobilyatida  uning  moliyaviy  imkoniyati  uning  kreditni 

to`lash qobilyati qarzdorning foyda va zararlari hamda kelajakda bo`lishi mumkin 

bo`lgan o`zgarishlar paxta tahlil qilish orqali aniqlanadi. Undan bank qarzni to`lash 

bo`yicha mijoz mablaglarining 3 manbasini chuqur o`rganib chiqadi Bular: 

Joriy kassa tushumlari (cash flow); 

 

54 

 

aktivlarni  sotish;  moliyalashtirishning  boshqa  manbalari  (jumladan  pul 

bozoridagi qarzlar). 

«Besh»oy «larga qaytar ekanmiz» shuni takidlab o`tish kerakli, bank asosiy 

etiborini  boshqa  omillarga  ham,  jumlodan,  fizmalarning  aksiyador  kapitaliga, 

uning  tuzulishiga,  aktiv  va  passivlarning  boshqa  moddalariga  bo`lgan  nisbatiga 

hamda  qarzning  ta`minlashiga,  uning  yetarlilik  darojosiga,  sifatiga  va  qarzni 

to`lamaslik  holida  garovni  sotish  daarajasiga  sifatiga  va  qarzni  to`lamaslik  holida 

garovni sotish darajasiga qaratadi. 

So`ngra  kreditga  bo`lgan  talabnomani  qarab  chiqqanda  umumiy  shart  – 

sharoitlar  jumladan;  davlatdagi  ishbilarmonlik  iqlimini  aniqlovchi  va  bank  bilan 

birga  qarzdorning  holatiga  ta`sir  etuvchi  omillar:  iqtisodiy  ahvol,  monand  tovar 

bo`yicha boshqa ishlab chiqaruvchilar tomonidan raqobatning mavjudligi, soliqlar, 

xom ashyonarx-navolar va boshqalarga etibor qaratiladi. 

Angilya  banklarida  mijozning  kreditga  layoqatliligini  aniqlashda  savollar 

varagi  mavjud.  Savollarga  javoblar  bankka  kredit  berish  qarorini  qabul  qilishga 

imkon beradi Quyida shunday savol varaqning mamunasi keltiramiz.  

Avvalambor qarz oluvchi (borrower`gat a`rif beriladi. 

Uning  oilasi,  obro`etibori,  sofdiligi,  bankka  tanishligi,  bank  bilan 

munosobatlari.    Boshqaruv  tarkibi  malahasi  –  ma`lumoti,  mutaxasislik  bo`yicha 

staji, boshqara olish qobilyati; 

to`lovga  qobillik  –  to`lov  intizomiga  rioya  qilish,  biznes  talablariga 

resurslarning  mosligiga  e`tabor  beriladi.  Keyin  esa  quydagi  asosiy  ko`rsatkichlar 

tekshiriladi: 

1.  Purpose  (kredit  maqsadi).  Quydagi,  banklar  kredit  siyosatiga  to`g`ri 

keladimi? va boshqalar, 

2.  Amount  (kredit  summasi)  kredit  summasini  hisoblashda  aniqlik. 

Tasdiqlovchi hujjatlar mavjudmi? so`raglan summa yetarli, kam yoki ko`pligi. 

 

55 

 

3.  Repayment  (qaytarish  )  kredit  qachon  qaytoriladi.  qaytarilishi  grafigi 

mavjudligi,  qaytarilish  manbasi  –kelajakda  daromadlari,  qisqa  muddatli  kreditlar, 

aktivlarini sotish, qarz oluvchi pul oqimlarini bashorat qilish. 

4.  Viability  (  kreditlanayotgan  loyihaning  realligi)  maskur  kredit  qanchalik 

zarur?  Texnik  iqtisodiy  asoslar  bajarilganmi  mazkur  kompaniya  hisob  varaqalari 

tahlil qilinganmi? qarz oqimlari bashorat qilish; 

5.  Risk  (risklar)  bank  va  kompaniyalar  uchun  risklar  manbalarini 

mujassamlanganligi  riskning  oldini  olish  chora  tadbilarini  amalga  oshirish 

mumkin? 

6.  Security  (ta`minganlik).  Garovlarni  sug`urta  polislarini  tekshirish.  Garov 

qiymati qanday? Garovni qayta baholash bo`lib o`tadini qachon? 

7.  Positability  (foydalilik)  kredit  shartnomasida  daromat  va  xarajatlar  aniq 

tariflanishi lozim. Foiz uorajasi bank tortilgan risska mos keladimi? Foiz darajasi, 

xrojotlarini qoplaydimi? 

Yuqoridagilarni o`zida ifoda qiluvchi  «Parts»nomli  qarz oluvchi qobilyatni 

tahlil qilish usuli qoplaydimi? keng tar qalgan bo`lib unda: 

Purpose – kreditning maqsodi; 

Amount – ssudaning hajmi; 

Repayment – qarzni to`lash; 

Merm – muddati; 

security – ssudaning ta`minganligi kabilar tahlil qilinadi;  

Mijozlarning  kreditga  layoqatligini  tekshirishning  boshqa  usullari  ham 

mavjud.  Mijozning  kreditga  layoqatliligi  asosida  mijozning  faoliyatni  xarakter 

laydigan  zarur  axborotlarni  yixishyotadi:  Aqsuva  boshqa  g`arb  mamlakatlarida 

mijozning  kreditga  layoqatliliginitahlil  qilishga  banklar  uchun  maxsus 

huquqiynoma va qonunlar mavjud. 

Mijozlarning  hisobotlarini  banklar  tomonidan  tahlil  qilishi  ikki  xil 

ko`rinishiga  ega:  ichki  va  tashqi  ko`rinishga  ega.  Tashqi  tahlil  shu  qarz  oluvchi 

 

56 

 

faoliyatini  boshqalar  bilan  solishtirishdan  iborat.  Ikkinchi  taklil  esa  moliyaviy 

hisobotlarning turlicha qisimlarini ma`lum vaqt oraligida solishtirishdan iborat 

Xorijiy davlatlar amaliyotida mijozning pul oqimi chuqur tahlil qilinadi. 

Pul  oqini  mijozning  o`z  xarakterlarini  qoplash  va  qarzlarni  o`z  resurslari 

hisobida to`lash qobilyatining o`lchamidir 

Bunday  tahlil  turlicha  olib  boriladi,  jumladan,  bu  muqsadda  qarz 

oluvchining  pul  mablag`larning  harakat  hisobidanfoydalanishi  mumkin.  Buning 

uchun  mijoz  pul  mablag`larning  harakati  haqidagi  hisoboti  tuziladi  va  uquyidagi 

savollarga javob berishga imkoniyat beradi. 

Mijoz  kelajakda  moliyaviy  aktivlarning  oshishi  uchun  o`zi  pul  mablag`lari 

bilan ta`minlay oladimi? 

Qarz oluvchi faoliyatining o`sish suroti tashqi manbalardan moliyalashtirish 

zarur bo`lgandarajada tezligi. 

Qarz  oluvchi  keying  investisiyalashdan  paydo  bo`lgan  qarzni  qoplash 

uchunortiqcha pul mablag`lariga egani? 

Bank  amaliyotida  mojozning  kreditga  layoqatliligini  tekshirishning  to`g`ri 

va eshi usullari mavjud. 

To`g`ri  usullardan  kam  foydalaniladi.  Bunda  mijoz  tomonidan  po`plangan 

bollar, u olishga haqli bo`lgan ssuda summasiga tenglashtiriladi. 

Egri  usullar  esa  juda  keng  tarqabgan.  Uning  mazmunini  turlicha 

baholashko`rsatkichlariga  ma`lum  bular  berishdan  iboratdir.  Buningnetijasi  bo`lib 

turibdiki  mijozning  kreditga  layoqatliligini  baholashda  bollar  sinfini  aniqlash 

xizmat qiladi. 

O`z 

– 

o`zidan 

ayon 

bo`lib 

turibdiki, 

mijozning 

kreditga 

layoqatliliginibaholashda  bollar  tizimidan  foydalanish  –  ega  obektiv  va  iqtisodiy 

asoslangan qarorlarini qabul qilishja rayonidir. Yagana muammo shundan iboratki 

bundan  mijozning  kreditga  layoqatliligini  baholash  bo`yicha  axborotlarning 

yangilanishi  talab  qilinadi;  bu  esa  o`z  navbatida,  bank  uchun  juda  qimmatga 

tushushi  mumkin.  Shuning  uchub  uncha  katta  bo`lmagan  banklar  odatga  axborot 

 

57 

 

bazasining  cheklanganligi  va  ko`p  xarojatliligi  tufayli  mijozning  kreditga 

layoqatliligini tahlil qilishda «koeffisiyentlar» usulidan foydalinadi. 

To`lovga layoqatlilikni tahlil qilish asosida mijozning faolyatini to`laroq aks 

eturuvchi ma`lumotni yigish yotadi  AQSh va boshqa G`arb davlatlarida to`lovga 

layoqatlilikni  aniqlashda  bank  tomonidan  qo`laniladigan  ma`lumotlarni  yig`ish 

tartibi  va  ma`lumot  hajmiga  tegishli  maxsus  yuridik  normalar  ishlab  chiqilgan. 

Unda  ko`rsatilishicha  to`lovga  layoqatli  bo`lgan  ixtiyiriy  qarz  oluvchiga  kredit 

berish  mumkin    AqSH  kongressi  «  Teng  kredit  olish  imkoniyati  to`g`risida»gi 

(ECOA) – Equal Credit Opport unites ACT qonuni qabul qilgan. Qonunga muofiq 

kreditlan  tomonidan  kredit  qarz  oluvchining  yoshi,  oilavy,  ahvoli;  jinsi,  din  va 

milotiga  qarabajratmasligi  kerak.  Kredit  faqitda  mijozning  kredit  olishga  qarab 

ajratilishi  lozimligi  ko`zda  tutilgan  foydalanishi  mumkinligi  to`g`risida  fikr 

bildirilgan Bunda mijozning to`lovga layoqat liligining asosiy mezoalariya`ni; 

qar olish uchun ariza beruvchilarning kuchi tomonlari; 

qarzdarning kuchsiz va bosh bo`sh tomonlari; 

qarz  oluvchining  muvoffaqiyati  uchun  qaysi  omilar  muhimligini  aniqlash. 

Kredit berishdagi risk darajasi kabi ko`rsatkichlar o`rganib chiqiladi. 

Mijozning  moliyaviyhisoblarining  bankirlar  tomonidan  tahlil  qilishing  ikki 

xil  shahli  bor.  Ichki  va  tashqi  tahlil.  Ichki  tahlilda  mijoz  hisobitining 

muhimolmatlari  birma-bir  taqqoslanib  va  ma`lum  vaqt  davomida  o`zgarishi  tahlil 

qilinadi. Tashqi tahlilda qarz oluvchi boshqa qarz oluvchilar bilan taqqoslanadi. 

Ichki tahlil koeffisiyentlar tahlil bo`lib, uning ikkita kamchiligi mavjud; 

1)  Koeffisiyentlar  mijoz  operasiyalari  qanday  o`toyot  ganlari  to`grisida 

ma`lumot bermaydi; 

2) tahlilda o`tib ketgan ma`lumotlaldan foydaniladi, lekin kredit kelajakdagi 

faoliyat uchun beriladi. 

Ko`pgina  garb  mamlakatlarida  mijozning  to`lovga  layoqatliligini  quydagi 

yo`nalishlar olib beradi; 

Bular bilan bir qatorda mijoz obro`si baholash ham juda muhimdir.  

 

58 

 

Mijozning  to`lovga  layoqatliligini  aniqlashda  va  bank  tomonidan  anketa 

to`ldirishda  asosiy  menzolarni  begilaydigan  boshq  bir  yaridik  hujjat  AqSHFRT 

tomonidan  qabul  qilgan  «B»  yo`riqnomasidir.  Bu  yo`riqnoma  qaysi  ma`lumotlar 

mijozni  to`lovga  layoqatliligini  aniqlashda  balli  tizim  qo`lanishi  ko`rsatilgan: 

mijozga  qarashli  ishlatilgan  ma`lumot  yig`ishdagi  gheklovlar  ham  ko`rsatib 

o`tilgan. 

Masalan,  qarz  oluvchi  majburiyatlari  bo`yicha  javobgarligidan  qatiy  nazar 

o`z oilasi haqida anketaga ma`lumot yazishi kerak. 

Masalan  buyuk  Binitaniya  Parlamentida  1993  yil  mamlakatning  yarik 

banklarida  mijozning  biri  National  Westministr  Bank  ko`p  yillar  davomida  o`z 

mijozidan siyosiy axborotlar va so`rovlar olganligi haqida tortivshuvlar bo`lgan. 

Masalan, qarz oluvchi majburiyatlari bo`yicha ma`lumotlar. 

AqSHda  qonun  qarz  oluvchining  oilaviy  holati  va  ahvoli,  telefoni  bor  – 

yo`qiligi  haqida  ma`lumotni  mijozlardan  yixish  imkoniyotini  banklar  uchun 

cheklab qo`ygan. 

Chet  ol  adabiyotlarida  mijozning  kuchi  va  kuchsiz  tomonlari,  uning 

imhoniyatlari  va  riskinin  aniqlashda  «SWOT»    (S  –  strong,  w  –  weak,  p  – 

opportunites,  t  –  threat)  metodidan.  Buni  baholashning  bir  yo`li-  kredit  scoring 

yo`lidir . Skoringni (ochko, bal yigishi) har bir bank holatik, vaziyatiga qarab o`lari 

ishlab chiqadilar. 

Kredit  skoringmodili  birinchi  bo`lib,  amerika  iqtisodchisi  D.  Dyuran 

tomonidan  1940  yillar  boshida  ishlab  chiqilgan.  U  bal  hisoblashdi  quydagi 

koffisiyenlarni qo`lladi: 

1. yoshi 20 dan yuqori bo`lgan har bir yil uchun 0,1 (maksimum – 0,3) 

2. jinsi: ayol 0,4; erkak-0; 

3.  yashash  muddati  berilgan  joyda  yashagan  har  bir  yil  uchun  0,042  bal  ( 

maksimum – 0,42); 

4.  kasbi:  kichik  riskdagi  kasb  uchun  –  0,55  yuqori  riskdagi  kasb  uchun  – 

0,016 – boshq kasb uchun; 

 

59 

 

5. bandligi  –  0, 059 bir korxonada  ishlagan  har  bir  yil  uchin  (maksimum  – 

0,59); 

6.  moliyaviy  ko`rsatkichlari:  0,45  bankdagi  mablag`lari  uchun;  0,35 

ko`chmas mulkka egaligi uchun  0,19 hayoti sug`urta polisi uchun: 

Bu  koeffisientlari  qoplashbilan  Dyuran  «yaxshi»  va  «yomon»mijoz 

o`rtasidagi  chegarini  1,25  ball  deb  oldi  1,25balldan  yuqori  balli  mijozlar  kreditga  

layoqatli  hisoblangan,  bunda  kam  ball  yiqqanlar  esa  kreditga  layoqatsiz  deb 

topilgan.  

Hozirgi  vaqtda  AqSH  banklari  individual  shaxslarni  kreditlashda  turli  xil 

yondoshuvlar  ishlab  chiqmoq  dalar.  Har  bir  bank  o`zining  xususit  tizimini  ishlab 

chiqarmoqda.  Ko`pgina  Amerika  banklari  o`z  amaliyotida  mijozning  kreditga 

layoqatliligini baholashda ikki xil usulda foydanilodilar. 

1.  banklar  birinchi  mijozni  bank  talablari  yuzosidan  tekshirib  chiqadi  va 

berish bormashigini hal qiladi. 

2.  Kreditga  layoqatliligni  baholashda  balli  tizimdan  foydaniladi.  Bunda 

matematik  korelyasion tahlil va omillar tahlilidan foydalanadilar. 

Banklar  mijoz  balansining  muddatlari  va  bo`limlari  vorasidagi  turli 

proporsiyalarni  ta`riflavchi  boshqa  moliyaviy  koeffisiyentlarni  ham  hisoblaydi. 

Banklar  bu    koeffisientlarni  meyoriy  kattaliklarni  belgilaydilar  va  mavjud 

kattaliklarni usullar bilan solishtirib so`ng solishtirish natijalariga ko`ra mijozning 

kreditga  layoqatliligini  aniqlaydi.  Koeffisientlarning  meyoriy  kattaliklarini 

meyoriy chegarasi turli tarmoq, hudud va boshqalardagi korxonalar uchun turlicha 

bo`lishi mumkin, Bunday baholashlar haqiqatga yaqin bo`lishi uchun uzoq muddat 

orasidagi  mijozning  moliyaviy  holatini  nazorat  qilib  boorish,  o`rganishning  aniq 

yonalishlarini,  davrlarini,  qonuniyatlarni  aniqlovchi  xususiy  statistic  ma`lumot 

bozasini yaratish zarur. 

Bank kreditga layoqatlilikning ball (reyting) tizimini ham qo`lashi mumkin, 

unda  har  bir  koeffisientga  (uning  normativga  yaqinligiga  qarab)  ballorda 

belgilanadi  va  to`plangan  ballar  yig`indisiga  qarab  mijozning,  yuqori,  o`rta  yoki 

 

60 

 

past guruh likvidlik bo`yicha ajratiladi. Mijozning reytingi bo`yicha qaysi guruhga 

mansubligiga    qarab  kredit  talablarini  susaytirishi  kichaytirish  yoki  umuman 

kreditlashni rad etish mumkin. 

Qarz  oluvchi  moliyaviy  holatini  baholash  bilan  birga  ban  uning  iqtisodiy 

holatini,  faoliyat  jarayonini  ishlab  chiqish  mol  yetkazib  beruvchilar  va  xaridorlar  

bilan  munosobatlarini,  korxona  egabari  bilan  yo`llanma  ishchilar  o`rtasidagi 

munosobatlarni  o`rganadi:  Shuningdek,  bank  foydalanayotgan  texnalogiyalar, 

vasitalar,  ularning  yangiligini  va  raqobatbardoshliligini  o`rganadi,  bozorlarni 

egalash (yoki taxtashi) imhoniyatlarini va boshqalarni bahgolayti Hullatlarni tahlil 

qilish bilan girga bank xodimlar mijozni « joylarga» borib  tehshirish, mijozning 

ish  joyini  tartibi  va  tashkil  etishi  bilan  tanishishi  maqsadga  muofiq.  Keyingi 

paytlarda,  aniqsa  iqtisodiy  revojlangan  davlatlarda  bank  mijozlarning  ma`naviy 

azloqiy  sifatiga  tobora  ko`p  e`tabor  bermoqda.  Bu  sifatlarning  ejetlarli  doroyada 

aniq baholash imkonini  beruvchi tistar va usullar yaratildi. 

Ama shunday testlardan biri «qizil signaler tizimi»dir. U xorijiy banklarning 

tajribalarini ko`rsatishicha mijozlarning ishonchligini aniqlashga imkon beradi. 

I. Qarz oluvchi tarixidan signallar: 

«qizil  signallar  tizimi  to`g`risida  qisqacha  to`xtalamiz  bu  tizim  qarz 

oluvchining faoliyatiga baho beruvchi bir necha bo`limlardan iborat. 

Yaqin  o`tmishdagi  moliyaviy  noqobilligi.  Qarzni  oluvchi  ma`lumotlarifagi 

nomutono sibliklar va qarama – qarz shiliktor  

II.  Qarz  oluvchiboshqarishga  doir  «signallar»  qarz  oluvchinihg  ishonchli 

aloqalari mavjud hamkorni qidimoqda. 

Boshqaruvchining  past  ma`naviy  sifatlari  Boshqarish  uchun  xodimlar,  oila 

azolari mavjud hamkorni qidimoqda. 

Boshqarishdagi tez-tez o`zgarishlar . 

Boshqarivchining hohliqma xarakteri  

Boshqarivchining kreditlash jarayonini tezlatirishga harokat qilishlar  

 

61 

 

III. Aylanma aktivlar Ishlab chiqarish faoliyatini aks etuvchi «signallar» Mol 

yetkazib beruvchilar va xaridorlar qatorining farqlari. 

Qarz oluvchining o`z debitorlari istidan nazorati susayganligi. 

Qarz  oluvchining  bugungi  kunda  muamolarini  boshidan  kechirayotgan 

sohoga tegishligi.  

Balassning aktiv va passiv moddalari bo`yicha mutanosibligi. 

IV Kreditlashga tegishli «signallar» Qarz oluvchining kredit maqsadini  aniq 

ko`rsat maydi. 

Qarz oluvchida qarzni to`lash bo`yicha aniq dastur yo`q. 

Kreditni  to`lash  bo`yicha  zahira  mablaglar  yo`q.  Qarz  oluvchi  maqsad 

mihiyati ta`minotga ega emas . 

Qarz oluvchining kredit savolnomasi yomo asoslangan 

qarz oluvchi bir vaqtning o`zida ham aktivlari, ham umumiy capital gavoriga 

ssuda olishi mo`ljallagan 

Kredit bevosita qiymat tashkil etuvchi ishlab chiqarish jarayoniga emas balki 

momula sohasiga yo`naltirilgan 

Kreditni qaytarish muddoti to`liq asoslangan. 

V. Berilgan normalardan chetlashish «signallari»  

O`z  xo`jalik  faoliyati  bo`yicha  hisob  ma`lumotlarini  taqdim  etish 

davriyligidagi buzilishlar. 

Bank hisob varaqalarini yuritishdagi normalardan chetlashishlar. 

Kreditlash qayta ko`rilishi: 

Kreditni  qaytorish  sxemasidagi,    o`rganishlar;  ssudani  cho`zish  bo`yicha 

iltimoslar. Xo`jalik faoliyati moliyaviy ko`rsatkichlarni rejada farqlanishi. 

Qarz oluvchining mahorati va hisob tizimlarida chetlanishlar . 

Kreditga layoqatlilikni baholash bilan birga bank  kreditdan foydalinishning 

iqtisodiy  samarodorligini  ham  lekshiradi.  Buning  uchun  qarz  oluvchi  kredit 

olishdan maqsadimi tasdiqlovchi hujjatlar ko`rib chiqiladi. Bank qarz oluvchining 

maqsadini  realligini  va  haqiqiyligini,  ularni  (  talab,  taklif,  sifat,  va  miqdor  narxi 

 

62 

 

raqobqtchilarning  qarshiligi  va  boshqa  ko`rsatkichlari  bo`yicha)  shakilanayotgan 

bozor  konyukturasiga  mos  kelishini  baholaydi.  Shu  bilan  birga    ban  mijoz  kredit 

so`ragan  faoliyati  turi  bo`yicha  daromad    va  xarajatlarni  solishtiradi,  Bank 

kreditdan faodolanish natiyasida mijozning o`z harajatlarini qoplash va kreditning 

qaytarishga yetarli daromad olishga imkon bo`lishi lozim. 

Ana  shunday  baholashlarga  assosan  bank  kredit  berish  (yoki  uni  rad  etish) 

to`g`risida qaror qabul qiladi. Mijozning kreditga layoqatliligiga qarab bank kredit 

bo`yicha  foiz,  muddat  va  summasini  o`z  gartirishi  mumkin.  Bu  parameter  qarz 

oluvchi bilan muhokama etiladi va kredit sharnimasida belgilab qo`yiladi. 

Ko`rib  chiqqanimizdek,  turli  mamlakatlarda  kreditga  layoqatlilikni 

aniqlashda  turlicha yondoshuvlar bo`lsa, ularning asosiy maqsadi bank tomonidan 

berilgan  kreditning  samarali  ishlatilishi  va  ularning  o`z  vaqtida  bankka  qaytib 

krlishini ta`minlashdan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

63 

 

Xulosa 

Xulosa qilib aytganda hozirgi kunda aylanma mablaglar korxona mulkining  

asosiy  qismi  hisoblanadi.  Uzluksiz  ishlab    chiqarishini  ta`minlash  uchun  asosiy 

ishlab  chiqarish  fondalaridan  tashqori  mehnat    qurulori  va  materiallar  resurslar 

ham  kerak  bo`ladi.  Ishlab  chiqarish  vositalari  bi;an  birgalikda  mahsulot  ishlab 

chiqarishda qatnashadi va uning qiymatini belgilaydi. 

Korxonaning etarli miqdordagi aylanma mablag`larning korxonaning normal 

ishlashining asosiy omillaridan birdir va  bozor iqtisodiyotining asosiy shartidir . 

Shuning  uchun  korxonada  asosiy    Shartidur.  Shuningdek,  aylanma 

mablag`lardan  foydolanishni  boshqarish  ham  asosiy  shart  hisoblanadi.  Aylanma 

mablag`larning  iqtisod  qiluvchi  va  ularni  boshqaruvchishart  sharoitlarini  tashkil 

etish  bir  qator  ijobiy  samarolarni  beradi.  O`zining  va    bosh  qalarning  aylanma 

mablag`laridan  samolari  foydalamuvchi  korxona  rasional  iqtisodiy  ko`rsatkishga 

erishini  mumkin.  Shuning  uchun  ham  bu  mavzuni  ilmiy  jihatdan  o`rganish  juda 

ham aktuoldir. 

Bozot  iqtisodiyoti  sharoitida  xo`jalik  subektlarining,  banklar  faoliyatining 

tijoratlashuni  yuzaga  keladi.  Keyingi  yillarda  turli  korxonalar  qaysi  mulkchilik 

shakliga  asoslanganiga  qara  masdan  iqtisodiy  jihatdan  mustoqil  bo`lgan 

korxonalarda  qo`shimcha  pulmablag`lariga  ehtijoy  yuzoga  keladi  va  bu  ehtijoy 

zarur  bo`lganda  bank  kreditlar  hisobidan  qoplanishi  mumkin.  Shu  sababli,  bozor 

iqtisodiyoti  sharoitida  kredit  va  uning  muhim  elementlaridan  biri  krditga 

layoqatlilikni  baholashning  o`rni  va  roli  muhim  ahamiyot  kasb  etadi.  Chunki 

banklar  bozor  munosa  batlarining  mustaqil  subektlaridan  biri  bo`lib  iqtisodiy 

jihatdan  faoliyat  natijalari  uchun  o`zlari  javobgor  hisoblanadilar.  Banklarning 

maqsadi ham korxonalarning o`xshash bo`lib, ular o`z xarajatlarini o`z daromadlari 

hisobidan qoplab yuqori foyda olishga intiladilar. 

Korxonaning  kreditga  layoqatliligini  organish  tijorat  bankiga  kredit  berish 

mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darojasini belgilashga 

imkon beradi. 

 

64 

 

Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o`zi uchun ham katta ahamiyat  

kasb etadi. Bu ko`rsabkichlarining tahliliga asoslanib ular mol yetkazib beruvchilar 

va boshqa banklar bilan o`zaro munosabatlarini o`rnashtirishlari mumkin. 

Mijozning  kreditga  layoqatliligini  tekshirishning  boshqa  usullari  han 

mavjud.  Mijozning  krditga  layokatliligi  asosida  mijozning  faoliyatini  xarakter 

laydigan zarur axboratlarni yixish yotadi: AQSH va boshqa g`arb mamlakatlarida 

mijozning  kreditga  layoqatliligini  tahlil  qilishda  banklar  uchun  maxsus  huquqiy 

norma  va  qonunlar mavjud. Mijozlar hisobotlarini  banklar tomonidan tahlil  qilish 

ikki  xil  ko`rinishga  ega:  ichki  va  tashqi  ko`rinishga  ega.  Tashqi  tahlil  shu  qarz 

oluvchi faoliyatini boshqalar bilan solishtirishdan iborat. Ichki tahlil esa moliyaviy 

hisobotlarning turlicha qismlarini ma`lumvaqt oralig`ida solishtirishdan iboratdir  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

65 

 

Foydalanilgan adabiyotlar 

Qonun va meyoriy hujatlar. 

1.  O`zbekiston  Respublikasining  banklar  va  banklar  faoliyati  to`g`risidagi  qonun 

Tashkent – 1996. 

2. Ozbekiston Respublikasi Markaziy bank faoliyati to`g`risidagi qonuni. 

Tashkent – 1995 

3.  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidentning  «  Kichik  va  o`rta  tadbirkorlikni 

rivojlantirishga  oud  qo`shimcha  –  chora  tadbirlar  tog`risidagi  farmoni.  Toshkent 

1997 

4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentning « Bank tizimini yanada erkinlashtirish 

va  ishlab  chiqarish  borasidagi  chora  tadbirlar  to`g`risidagi  farmoni»    Toshkent 

2000y 21-mart 

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti

 I.Karimovning assarlari va ma`ruzalari: 

 

1. I.Karimov. Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. Toshkent "Ma`naviyat"2008. 

2. I.Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O`zbekiston sharoitida uni 

bartaraf etishining yo`llari và choralari. Toshkent. "O`zbekiston"2009 y. 

3. I.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va 

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. "Zarafshon" gazetasi 2010 y. 16-

dekabr. 

4. I.Karimov. Mamlakatimizning modernizatsiya qilish yo`li izchil davom ettirish 

taraqqiyotimiznig muhim omilidir. Xalq so`zi. 2010 y. 8-dekabr. 

Asosiy adabiyotlar. 

1. Abdullayeva Sh. Z. Bank ishi Toshkent – 2003  

2. Abdullayeva Sh. Z. , Pul, kredit va banklar Toshken 2002  

3. Abdullayeva Sh. Z. Bank risklari va kreditlash Toshkent 2002. 

4. Abdullayeva Sh. Z Shog`azimiy sh. sh. qimmat liqog`ozlar 100 savol va javob 

Toshkent - 1997 

 

66 

 

5.  Abdullayev  Ya. , Karimov  F. Kichik biznes va  tadbirkorlik asoslari  100 savob 

va javob 

6. Abdullayev Yo. Boboqulov T. Kredit 100-savol, javob – 1996. 

7.  Angilidi  M.  C.  Organizasiya  kreditnogo  prosesa  v  komercheskih  bankax 

Toshkent 1996 

8. Abdullayev Yo. Boboqulov T. Kredit 100-savol, javob – 1996. 

7.  Angilidi  M.  C.  Bankovskii  operasii  chast  –  2  uchetno  –  ssudnil  operasii    I 

agentskih uslug bankov Padred 0.2 Lavrushina M. I. N. F. R – M1996 

9. Bankovskiy delo I finan sirovnil investisiy – Tom 1-2 chast 6 usetirniy bank qod 

redaksiya N. Bruka 1995 

10. Bozor iqtisod nazariyasini va amaliyoti 

11.  Vahobov  A.  V.  Ibrohimov  A.  T.  Moliyaviy  tahlil.  Darslik.  Toshkent  sharq  – 

2002 

12. Pardaev M. Moliyaviy tahlil Toshkent – 1999  

13. Dodoboev Yu Bank ishi Fan – 2002 

14. Yjen V. A.Pul va moliya bozorlari 1996 

Qoshimcha adabiyotlar. 

1. Bozor pul va kredit jurnali 2001-2004 

2. P`zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali 2001-2004 

Internet tarmog`i. 

1. www.bankreferatov.ru 

2. www.e.library.ru 

 3. www.softall.ru  

4. www .money.ru 

5. www.sredstva.ru 

 6. www.referat.ru  

 

67 

 

 

 

 

 

Ilovalar