Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti sotsiologiya va ijtimoiy ish

V. Yangi mavzu bayoni: 
Ijtimoiylashuv  agentlari  deganda  ijtimoiylashuv  jarayoni  yuz  beradigan 
ijtimoiy  kontekstlar  va  guruhlarni  tushunamiz.  Barcha  madaniyatlarda  oila  bola 
uchun  asosiy  ijtimoiylashuv  agent  hisoblanadi.  Keyinroq  esa  ijtimoiylashuvning 
yanada  ko’plab  agentlari  paydo  bo’ladi.  Barcha  madaniyatlarda  ish  joyi, 
ijtimoiylashuv jarayonlari o’taydigan eng muhim muhit hisoblanadi.  
Bizni  vaziyatlarda  katta  yoshli  odamlar  qayta  ijtimoiylashadilar.  Ular 
bolalikdagi  qadriyatlarga,  urf-odatlarga  qaytadilar.  Hozirgi  jamiyatlarda  mahalliy 
jamoa  ijtimoiylashuv  jarayonlariga  ijtimoiy  tuzulishning  boshqa  tiplariga 
qaraganda  ancha  kamroq  ta’sir  o’tkazsa,  uni  birato’la  hisobdan  chiqarib  yuborish 

---

mumkin  emas.  Davriy  nashrlarning  gullab-yashnashi  G’arbda  XVIII  asr  oxiridan 
boshlandi.  Keyinchalik  XXasr  o’rtaldarida  ular  ijtimoiylashib  xususiy  agentlarga 
ham ega bo’la boshladilar.  
Маълумки, ижтимоий меъёрлар ва улардан чекинишлар ҳақидаги қарашлар 
инсоннинг  ижтимоийлашув  жараёни  билан  бир  вақтда  пайдо  бўлган. 
Қадимги  халқларнинг  диний-мифологик  тасаввурлари,  хусусан  Миср, 
Ўиндистон  ва  Хитой  диний  қонун-қоидаларидаги  ахлоқий  меъёрлар  бу 
соҳадаги  дастлабки  қарашлар  эди.  Ушбу  «қонунлар»да  барча  ҳуқуқлар 
инсонга  худолар  томонидан  берилади  ва  қонун  бузувчиларни  худолар 
жазолайди,  деб  ҳисобланган.  Бундай  қарашлар  дастлаб  юнон  ва  Рим 
файласуфлари асарларида ўз ифодасини топди. 
Ўрта  асрларда  ахлоқ  меъёрлари  диний  қарашлар  таъсири  остида 
ривожланди  ва  улардан  чекиниш  диний  нуқтаи  назардан  баҳоланган. 
Европада  христиан  дини  барча  соҳада  ҳукмронлик  қилган  бўлса,  шарқ 
дунёсида  ахлоқий-ҳуқуқий  меъёрлар  ва  улар  ҳақидаги  таълимотлар  ислом 
фалсафаси таъсирида ривожланди. 
XVII-XVIII  асрларга  келиб,  Европада  жамият  ривожининг  кучайиши, 
ахлоқ  меъёрларининг  христианча  талаблари  доирасига  сиҚмай  қолди.  XVIII 
аср  мутафаккирлари  ижтимоий  меъёр  ва  ундан  чекиниш  муаммосини  янада 
чуқурроқ  таҳлил  қилдилар.  Ш.Л. Монтескье,  Ж.Ж. Руссо,  Ч. Беккариа, 
К. Гельвеций,  Д. Дидро,  П. Гольбах,  Морелли  ва  Ш. Фурьелар  ўз  илмий 
изланишларида  ижтимоий  меъёрлар,  қадриятлар  учун  умумий  бўлган 
қонуниятларни топишга интилдилар. 
XIX  аср  охирларида  табиий  фанларда  эришилган  илмий  ютуқлар 
ижтимоий  фанлар  тараққиётига  ҳам  ўз  таъсирини  кўрсатди.  Хусусан, 
социологияда  ижтимоий  меъёрдан  оҚиш  ҳолатларини  тушунтирувчи 
дастлабки  таълимот,  Э. Дюркгеймнинг  «аномия»  Қояси  эди.  Э. Дюркгейм 
фанга ўзи киритган «аномия» атамаси орҳали қонунчиликни, қонунларни тан 
олинмаслиги  ва  уларга  амал  қилинмасликни  тушунади.  Бу  Қояни  замонавий 
илм-фанда П. Солис, М. Клайнерд ва бошҳалар ривожлантириб келишмоқда. 
Америка  социологиясида  катта  ўрин  тутувчи  таълимотлардан  бири 
Э. Сатерленднинг  дифференциал  алоҳалар  таълимотидир.  Бунга  кўра,  ҳар 
қандай  хулқ-атворга,  шу  жумладан  девиант  хулқ-атворга  ҳам  ўрганилади, 
яъни  мавжуд  жамият  аъзолари  томонидан  мазкур  хулқ-атвор  бошҳаларга 
ўргатилади. 
Девиант  хулқ-атвор  муаммоларини  таҳлил  қилишда  Р. Мертон  ишлаб 
чиққан таълимот социологияда етакчи ўрин тутади. Э. Дюркгеймнинг аномия 
ҚоясинРи  ривожлантириб,  Мертон  девиант  хулқ-атворга  қуйидагича  таъриф 
беради: «Девиант хулқ-атвор жамиятда эълон қилинган қадриятлар ва расмий 
хулқ-атвор  стандартлари  билан  аҳоли  хулқ-атвор  мотивлари  ҳамда  мавжуд 
имкониятларининг бир бирига мос келмай қолиши натижасидир». 
Шахсларда  юз  берувчи  девиант  ҳолатларни  пайдо  бўлиши,  шаклланиши  ва 
ривожланишида  муҳим  аҳамиятга  эга  бўлган  учта  омилни  кўрсатиш  мумкин. 

---

Булар шахс хусусиятлари, муаммоли ҳолат ва ижтимоий назорат институтлари. 
Айнан  мана  шу  омиллар  шахснинг  қандай  фаолият  юритишини  белгилаб 
беради.